ماهنامه علمی پ‍ژوهشی

مقدمه
فرسودگی شغلی حالتی از خستگی روانی و نوعی واکنش عاطفی و انفعالی ناشی از استرس مزمن محل کار است که بطور صحیح مدیریت نشده (1،2). اصطلاح فرسودگی شغلی برای اولین بار توسط هربرت فرودنبرگر روانشناس آمریکایی درسال 1974 استفاده شد. متداول‌ترین تعریف توسط ماسلاخ و جکسون درسال 1985 ارائه شد (3) که بر اساس آن فرسودگی شغلی سندرمی روانشناختی است شامل خستگی‌ هیجانی (Emotional exhaustion)، مسخ شخصیت (Depersonalization) و احساس کاهش موفقیت فردی (Decrease sense of personal accomplishment) است (1). اصلی‌ترین بعد فرسودگی شغلی، خستگی هیجانی است و منظور از آن خستگی شدید جسمی و فکری و احساس تخلیه انرژی و عدم توانایی تجدید آن می‌باشد (1) که باعث مسخ شخصیت می‌شود. نوعی بی‌احساسی توام با بی‌‌اعتنایی مفرط نسبت به همکاران و مراجعین (4). فرد با دیگران چون اشیا برخورد می‌کند و حس همدردی ندارد. نهایتاً کاهش احساس موفقیت فردی رخ می‌دهد که فرد کاهش شایستگی و صلاحیت در درمان بیماران را احساس می‌کند (4). شیوع فرسودگی شغلی در پزشکان بسیار بیشتر از سایر مشاغل است (5) و به سطوح اپیدمی رسیده است. شیوع آن بیش‌از 50 درصد در بین پزشکان در‌حال آموزش (دانشجویان پزشکی، دستیاران) و هم‌چنین پزشکان شاغل در ایالات متحده است (6). فرسودگی شغلی خطرناکترین عامل تهدید کننده سلامت شاغلین پزشکی است (7). فرسودگی شغلی با افسردگی، افکار خودکشی و بسیاری از مسائل روانشناختی مرتبط است و موجب تمایل بیشتر برای ترک حرفه می‌شود (8). فرسودگی شغلی در پزشکان باخطر قابل‌توجهی برای ایجاد خطا (مثل خطاهای دارویی، خطاهای تشخیصی، و اشتباهات تصمیم‌گیری) مرتبط بوده که منجر به عدم مراقبت بهینه از بیمار و کاهش رضایت بیمار از مراقبت‌های پزشکی می‌شود. به‌علاوه، منجر به افزایش جابجایی شیفت،کاهش بهره‌وری، نارضایتی شغلی، غیبت بیشتر و مشکلات در روابط بین‌فردی (خانواده و دوستان) می‌شود (6). مطالعاتی که هزینه فرسودگی شغلی پزشکان را برای سیستم‌های مراقبت‌های بهداشتی بررسی کردند، هزینه کلی 6/4 میلیارد دلار در سیستم مراقبت‌های بهداشتی آمریکا و 7600 دلار برای هر پزشک را تخمین می‌زند (9). از مهم‌ترین علل فرسودگی شغلی پزشکان حجم بالای کار و در عین حال نیاز به دقت بالا، ساعت کاری زیاد، استرس مزمن، عدم تعادل بین کار و خانواده و زندگی شخصی، حقوق کم و اختیار تصمیم‌گیری پایین می‌باشد. ازطرفی کامپیوتریزه شدن کارها برای ثبت الکترونیک علاوه‌بر پرکردن فرم‌های کاغذی از پزشک زمان بیشتری می‌گیرد (1). درمان شبانه‌روزی بیماران در مراکز آموزشی علوم پزشکی بر عهده دستیاران است (10). نیاز به مطالعه درکنار کمبود خواب و مسائل مالی باعث تشدید فرسودگی دستیاران می‌شود (1). تاکنون مطالعات محدودی در بررسی فرسودگی شغلی در بین دستیاران کشور انجام شده که میزان آنرا در بین رشته‌های مختلف متوسط تا شدید ارزیابی کرده است. باتوجه به اهمیت موضوع و عدم بررسی آن در بین دستیاران دانشگاه علوم پزشکی شهید ‌صدوقی یزد، هدف از این مطالعه بررسی فرسودگی شغلی بین دستیاران پزشکی این دانشگاه سال تحصیلی 1402-1401 می‌باشد.
روش بررسی
در این مطالعه مقطعی تحلیلی، جامعه آماری شامل دستیاران همه رشته‌های پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد در سال تحصیلی 1402-1401 بود که طبق اطاعات کسب شده از دانشگاه تعداد این دستیاران 214 نفر بودند. پرسش‌نامه به روش الکترونیک در سایت پرسلاین طراحی و لینک آن در اختیار دستیاران قرار گرفت. پرسش‌نامه به‌صورت کاملاً ناشناس پر شد. پرسش‌نامه شامل اطاعات فردی و نیز پرسش‌نامه فرسودگی شغلی Maslach که توسط ماسلاخ و جکسون در سال 1986 طراحی شده می‌باشد. در این پرسش‌نامه 9 سوال در زمینه خستگی هیجانی، 5 سوال مسخ شخصیت و 8 سوال در مورد احساس موفقیت فردی وجود داشت که بر اساس طیف لیکرت در هفت درجه از صفر (هرگز) تا شش (هر روز) ارزش‌گذاری می‌شد. نمره نهایی این پرسش‌نامه 132–0 می‌باشد. نمرات بالاتر بیانگر فرسودگی شغلی بیشتر است. چند سوال با ماهیت مثبت در پرسش‌نامه وجود داشت که نمره بالاتر در آن‌ها به معنی عدم فرسودگی شغلی بود لذا نمره این سوالات معکوس شد. برای تقسیم‌بندی دستیاران بر اساس شدت فرسودگی شغلی از حد نصاب 33 و 66 درصد استفاده شد. یک سوم ابتدایی فاقد فرسودگی، یک سوم میانی فرسودگی متوسط و یک سوم آخر دارای فرسودگی شدید در نظر گرفته شدند (1). پایایی و روایی این پرسش‌نامه در ایران تایید شده است (1). در سوالی از دستیاران درخواست شد که 7 مورد رفاهی پیشنهادی شامل کمک هزینه تحصیلی مناسب‌، ساعت کار کمتر، مرخصی با حقوق، وعده‌های غذایی مناسب، پاویون مناسب، دسترسی مناسب به امکانات بهداشتی و سرویس ایاب و ذهاب را به ترتیب اهمیت، اولویت‌بندی کنند. سپس فراوانی هرکدام در اولویت های اول، دوم و سوم به طور جداگانه و نیز مجموع سه اولویت اول بررسی شد (11). هم‌چنین میزان پشیمانی دستیاران از انتخاب رشته پزشکی و رشته تخصصی سوال شد. پرسش‌نامه در وبسایت پرسلاین طراحی و لینک آن در گروه‌های دستیاران در فضای مجازی منتشر شد. دستیاران ارشد هر گروه به صورت حضوری و تلفنی توجیح شده و لینک پرسش‌نامه جهت انتشار و پیگیری در اختیار آن‌ها نیز قرار داده شد. هم‌چنین به‌صورت تک به تک و حضوری دستیاران در بخش‌های مربوطه و اتاق عمل بیمارستان‌ها توجیه شدند. اهداف مطالعه برای آن‌ها تشریح و بر محرمانه بودن آن تاکید شد.
تجزیه و تحلیل آماری
داده‌ها با نرم‌افزارversion 16  SPSS آنالیز شده و برای بررسی رابطه فرسودگی شغلی با جنس، تاهل، نوع رشته (جراحی/غیرجراحی) و داشتن فرزند از آزمون T-test استفاده شد. برای تعیین رابطه آن با سال دستیاری و نیز مقایسه فرسودگی شغلی در بین رشته‌ها، تست ANOVA مورد استفاده قرار گرفت. هم‌چنین برای بررسی رابطه ابعاد فرسودگی شغلی با سن از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد.
نتایج
ضرایب پایایی کرونباخ آلفا در سه بعد خستگی هیجانی، مسخ شخصیت، احساس موفقیت فردی و فرسودگی به ترتیب 0/83، 0/79، 0/79 و 0/92 به‌دست آمد. از کل 214 دستیار پزشکی تعداد 151 نفر در این مطالعه شرکت کردند (70/5%) که میانگین سنی آنها 5±31/9 سال بود. حداقل 26 و حداکثر 52 سال سن داشتند. 83 نفر (55%) زن و 68 نفر (45 %) مرد، 35 نفر (23/2%) مجرد و 116 نفر (76/8%) متاهل و 58 نفر (38/4%) صاحب فرزند بودند. میزان پشیمانی از انتخاب رشته پزشکی 63 نفر (41/7%) و میزان پشیمانی از انتخاب رشته دستیاری 38 نفر (25/2%) بود. فرسودگی شغلی با جنسیت، تأهل، داشتن فرزند، نوع رشته (جراحی یا غیرجراحی) و سال دستیاری تفاوت معنی‌داری نداشت (جدول‌1). مصرف فرسودگی شغلی در بین کسانی که الکل و مواد مخدر مصرف می‌کردند به‌طور معنی‌داری بیشتر بود (P<0.0001).  شاید به همین دلیل این دستیاران به مصرف این مواد روی می‌آورند. لازم به ذکر است که طول دوره دستیاری در این دانشگاه 4 سال است. یک نفر از دستیاران به دلایلی تجدید دوره شده و سال پنجم دستیاری را طی می‌کرد. میانگین فرسودگی در دستیار مذکور 85 بود که نسبت به میانگین دستیاران سال‌های دیگر بیشتر بود. احتمالاً افزایش سال‌های دستیاری خود از علل افزایش فرسودگی شغلی دستیاران است. میانگین فرسودگی شغلی در بین دستیاران 26/97±51/25 به‌دست آمد که به تفکیک ابعاد فرسودگی شغلی در کل و در گروه‌های جراحی و غیرجراحی در جدول 2 ذکر شده است. این میزان در بین رشته های جراحی و غیرجراحی تفاوت معنی داری نداشت (P = 0.28). تعداد 67 دستیار (44/4%) فاقد فرسودگی و همین تعداد دچار فرسودگی متوسط و 17نفر  (11/3%) فرسودگی شدید داشتند. 55/7% دستیاران دارای فرسودگی شغلی (متوسط و شدید) بودند. بیشترین فرسودگی شغلی به ترتیب در رشته های اطفال ، ارتوپدی و قلب و کمترین فرسودگی در رشته های طب اورژانس، عفونی و چشم‌پزشکی مشاهده شد. این تفاوت در بین رشته‌ها معنی‌دار بود (P =0.003) (جدول 3). هم‌چنین بر اساس ضریب همبستگی پیرسون بین ابعاد فرسودگی شغلی با متغیر سن ارتباط معنی داری وجود نداشت. (P =0.057). در سوالی از دستیاران خواسته شد 7 مورد رفاهی پیشنهادی را بر اساس اولویت خود مرتب کنند. در نمودار 1 فراوانی هر یک از موارد رفاهی در اولویت های اول دوم و سوم و هم‌چنین مجموع سه اولویت اول نشان داده شده است. مهمترین مورد رفاهی مورد تایید دستیاران کمک هزینه تحصیلی مناسب (77/5%) و ساعت کار کمتر (76/8%) بود. مرخصی با حقوق، وعده‌های غذایی مناسب، پاویون مناسب، دسترسی مناسب به امکانات بهداشتی و سرویس ایاب و ذهاب به ترتیب در اولویت‌های بعدی قرار داشتند.
 


جدول 1 : اطلاعات دموگرافیک دستیاران پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد و رابطه آن‌ها با فرسودگی شغلی





جدول 2 : فرسودگی شغلی به تفکیک ابعاد در کل و در گروه های جراحی و غیرجراحی



جدول 3 : میانگین فرسودگی شغلی دستیاران دستیاران پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد به تفکیک رشته تحصیلی و به ترتیب شدت فرسودگی








نمودار 1: نمودار اهمیت نسبی برنامه‌ها و منابع برای رفاه دستیاران (درصد)
 
بحث
در این مطالعه میزان فرسودگی شغلی در بین دستیاران پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد در سال تحصیلی 1402-1401 عدد 26/97±51/25 به‌دست آمد که از این میزان 11/3% فرسودگی شدید داشتند. دستیاران رشته اطفال بیشترین و طب اورژانس کمترین میزان فرسودگی را داشتند. در مطالعه دخت کلینی و همکاران در سال 1396 در اصفهان انجام شد میانگین فرسودگی شغلی در بین دستیاران رشته‌های طب اورژانس زنان و زایمان و داخلی 71/15% گزارش شد که برخلاف مطالعه حاضر، در بین این سه رشته تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد. همچنین درصد فرسودگی شغلی در بین دستیاران متاهل به‌طور معنی‌داری بیشتر بود ولی در این مطالعه تفاوتی نداشت. آن‌ها پیشنهاد کردند دستیاران به‌صورت دوره‌ای مورد ارزیابی فرسودگی شغلی قرار بگیرند (1). در مطالعه koo و همکاران که در سال 2019 در آمریکا انجام شد میزان فرسودگی شغلی در بین دستیاران رشته اورولوژی 47% به‌دست آمد که در دستیاران سال دوم بیشتر بود. 17 و 9 درصد دستیاران اعلام کردند که از انتخاب رشته پزشکی و رشته تخصصی اورولوژی پشیمان هستند. این میزان در مطالعه حاضر در بین دستیاران همه رشته‌ها به ترتیب 63 نفر (41/7%) و 38 نفر (25/2%) بود. در بررسی نیازهای برآورده نشده، 62% دستیاران دسترسی به امکانات بهداشتی را درخواست کرده بودند. مهم‌ترین در خواست آن‌ها وعده غذایی مناسب و فضای مناسب برای استراحت در زمان کشیک بود ولی در این مطالعه کمک هزینه مناسب و ساعت کاری کمتر، بیشترین درخواست دستیاران است. آن‌ها پیشنهاد کردند مداخلات هدفمند برای دستیاران و ایجاد امکان دسترسی به مراقبت‌های پزشکی و سلامت روان باید از اولویت‌های اصلاحی باشد (11).
Passos و همکاران در مطالعه خود میزان فرسودگی شغلی در بین دستیاران پزشکی در برزیل را 73/1% گزارش کردند. خستگی هیجانی 44/8% ،مسخ شخصیت 64/2% و عدم احساس موفقیت فردی 47/8% که از مطالعه ما بیشتر بود. آن‌ها دریافتند که خستگی هیجانی در دستیاران داخلی و سپس اطفال از بقیه ‌رشته‌ها بیشتر بود. در مطالعه حاضر رشته‌های اطفال ارتوپدی و قلب در صدر بودند. آن‌ها بین متغیرهای جمعیت‌شناختی (sociodemographic) و فرسودگی شغلی کلی ارتباط معنی‌داری نیافتند (3). به‌نظر می‌رسد میزان فرسودگی شغلی در رشته‌های مختلف احتمالاً به دلایلی چون میزان پذیرش بیماران، میزان بیماران اورژانسی، ساعت کاری پزشکان، میزان بخش‌ها و درمانگاه‌ها و اورژانس‌های تحت پوشش، حجم مطالب درسی و کارهای مطالعاتی و تحقیقاتی محوله، بین رشته‌ها و دانشگاه‌های مختلف متفاوت باشد. در مطالعه فضل‌اللهی و همکاران میزان فرسودگی شغلی در بین دستیاران اطفال دانشگاه تهران در سال 1400 را 1/62‌% گزارش کردند و ارتباط آنرا با تعداد روزهای کاری در هفته معنی‌دار یافتند. آن‌ها میزان فرسودگی شغلی را از لحاظ فراوانی زیاد و از لحاظ شدت میزان متوسط گزارش کرده و پیشنهاد کردند ساعت کاری دستیاران تعدیل شود (7). در مطالعه حاضر نیز تعدیل ساعت کاری از بیشترین درخواست های دستیاران بود. منصف و همکاران در مطالعه خود میزان فرسودگی شغلی اساتید و دستیاران رشته طب اورژانس در سراسر کشور در سال 1400 را زیاد گزارش کردند و آنرا با متغیرهای جنسیت، داشتن فرزند و تعداد ویزیت در ماه مرتبط دانستند (4) که در مطالعه ما این ارتباط معنی‌دار نبود. احتمالاً دلیل آن بیشتر بودن ماهیت اورژانسی بودن بیماران آن‌ها می‌باشد. در مطالعه جاضر همه رشته‌ها بررسی شدند در حالی‌که برخی بیماران اورژانسی بیشتر داشتند.
Lu و همکاران پیشنهاد می‌کنند مداخلاتی مانند آموزش سلامت‌، فعالیت‌های بدنی‌، عادات غذایی سالم‌، فعالیت‌های اجتماعی و معاینات سلامت می‌توانند باعث بهبود فرسودگی شغلی دستیاران شود (2). Galaiya و همکاران بیان کردند که می‌توان برای کاهش فرسودگی شغلی به حوزه‌های حجم کار و محیط کار توجه کرد. مداخله در برخی عوامل روانشناختی مانند هوش هیجانی، تاب‌آوری و آمادگی ذهنی ممکن است به کاهش فرسودگی کمک کند (8).
در مطالعه Ryan و همکاران که رابطه فرسودگی شغلی پزشکان و افسردگی اضطراب خودکشی و سوء‌مصرف مواد را بررسی می‌کردند دریافتند که روابط کمتر معنادار یا نامشخصی بین فرسودگی شغلی پزشکان و سوء‌مصرف مواد و خودکشی وجود دارد در حالی‌که رابطه بین فرسودگی شغلی پزشک و افسردگی و اضطراب معنی‌دار است (9). میزان کلی مصرف الکل و سایر مواد شبیه جامعه عمومی است ولی شدت اعتیاد از ویژگی‌هایی است که در این گروه شایع‌تر است و اغلب به دلیل نگرانی از غیبت، مسمومیت در محل کار یا عملکرد ضعیف ارجاع داده می‌شوند (12). همانطور که در این مطالعه و مطالعات دیگر بیان شده است میزان فرسودگی شغلی در میان دانشجویان تخصص پزشکی بسیار بالا می‌باشد که این عامل می‌تواند علاوه بر آسیب به زندگی شخصی و حرفه‌ای خود فرد باعث افزایش آسیب به بیماران از طریق افزایش خطای پزشکی شود لذا با توجه به اهمیت و شیوع این موضوع باید برای این مشکل راه‌حل‌هایی در نظر داشت. این مطالعه نشان داد که بیشترین نارضایتی دستیاران ساعات کاری زیاد و حقوق نامتناسب می‌باشد لذا این موضوع نشان می‌دهد که باید در تعیین ساعات کاری دستیاران بازنگری‌هایی صورت گیرد و یا اینکه به آن‌ها مرخصی‌های اجباری بعد از ساعات کاری مشخص تعلق گیرد هم‌چنین باید مشوق‌های مالی دیگری به غیر از حقوق برای دستیاران در نظر داشت که این عامل میتواند علاوه بر ایجاد انگیزه برای انجام وظایف محول شده به آن‌ها مقداری از بار مالی که بر دوش دستیاران می‌باشد را برطرف کند. علاوه بر این انجام مشاوره‌های روانشناسی دوره‌ای برای دستیاران می‌تواند در شناسایی سریعتر این مشکل و برطرف کردن آن‌ها مفید باشد. این مطالعه اولین مطالعه‌ای می‌باشد که میزان فرسودگی شغلی در بین دستیاران پزشکی در یزد را بررسی می‌کند اما دارای محدودیت‌هایی نیز می‌باشد از جمله اینکه علل ایجاد فرسودگی شغلی به تفکیک بین رشته‌ها و سال‌های مختلف دستیاری بررسی نشده است که با توجه به تعداد محدود دستیاران در یزد و به‌خصوص بعضی رشته‌ها مقایسه و بررسی این داده‌ها از لحاظ آماری امکان‌پذیر نبود اما با توجه به این نتایج انجام مطالعات بیشتر با جامعه آماری بیشتر و انجام مطالعات با همکاری دانشگاه‌های علوم پزشکی دیگر توصیه می‌شود.
نتیجه‌گیری
بیش از نیمی از دستیاران دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد در سال تحصیلی 1402-1401 دچار فرسودگی شغلی بودند و شدت آن غالباً متوسط بود و در رشته‌های اطفال، ارتوپدی و قلب بیشتر دیده شد. بیشترین نیاز آن‌ها کمک هزینه تحصیلی مناسب و ساعت کار کمتر بود. با توجه به اهمیت فرسودگی شغلی در بین دستیاران و پیامدهای شخصی و اجتماعی و حرفه‌ای ناشی از آن پیشنهاد می‌شود ضمن بهبود شرایط دستیاران، مطالعات بیشتر و دقیق‌تری انجام و این مساله به‌صورت دوره‌ای مورد سنجش و بررسی قرار گیرد.
سپاس‌گزاری
نویسندگان از دستیارانی که در این پژوهش مشارکت داشتند تشکر و قدردانی می‌کنند. این مطالعه حاصل طرح پژوهشی مصوب در کمیته تحقیقات دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد می‌باشد.
حامی مالی: ندارد
تعارض در منافع: ندارد
ملاحظات اخلاقی
پروپوزال این تحقیق توسط دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد تایید شده است (کد اخلاق : IR.SSU.SPH.REC.1403.035).
مشارکت نویسندگان
دکتر امید امینی راد در ارائه ایده و جمع‌آوری داده‌ها ، دکتر امیرحسین رهاویان در طراحی مطالعه، آقای محمدحسام خادمی در تجزیه و تحلیل داده‌ها مشارکت داشته و همه نویسندگان در تدوین، ویرایش اولیه و نهایی مقاله و پاسخگویی به سوالات مرتبط با مقاله سهیم هستند.
 
 

References:
 
1-    Kalani SD, Azadfallah P, Oreyzi HR, Azizkhani R, Adibi P. Prevalence of Burnout Syndrome among the Residents in Isfahan University of Medical Sciences, Isfahan, Iran. J Isfahan Med Sch 2017; 35(442): 993-9. [Persian]
2-    Lu FI, Ratnapalan S. Burnout Interventions for Resident Physicians: A Scoping Review of Their Content, Format, and Effectiveness. Arch Pathol Lab Med 2023; 147(2): 227-35.
3-    Passos LS, Alves VDS, Rodrigues LARL, Saraiva LV. Burnout syndrome in resident physicians of a Federal University. Rev Assoc Med Bras (1992) 2022; 68(1): 24-30.
4-    Monsef Kasmaei V, Haghshenas Bakerdar F, Asadi P, Comparative study of Occupational Burnout between Professors and Residents of Emergency Medicine in Educational -Remedial Centers of Medical Sciences Universities. Res Med Edu 2022; 14 (1): 54-63. [Persian]
5-    Banerjee G, Mitchell JD, Brzezinski M, DePorre A, Ballard HA. Burnout in Academic Physicians. Perm J 2023; 27(2): 142-9.
6-    Patel RS, Sekhri S, Bhimanadham NN. A Review on Strategies to Manage Physician Burnout. Cureus 2019; 11(6): e4805.
7-    Fazlollahi H, Heidari M, Effatpanah M. Evaluation of job burnout of pediatric resident physicians of Tehran University of Medical Sciences based on Maslach questionnaire in 2020-2021. Teb Va Tazkieh 2022; 31(2): 159-71. [Persian]
8-    Galaiya R, Kinross J, Arulampalam T. Factors Associated with Burnout Syndrome in Surgeons: A Systematic Review. Ann R Coll Surg Engl 2020; 102(6): 401-7.
9-    Ryan E, Hore K, Power J. The Relationship Between Physician Burnout and Depression, Anxiety, Suicidality and Substance Abuse: A Mixed Methods Systematic Review. Front Public Health 2023; 11: 1133484.
10-    Soleimanha M., Heydarzadeh A., Haghighi M. Assessment of Job-Education Satisfactionin Residents of Guilan University of Medical Sciences. Research in Medical Education 2013; 5(1): 45-51. [Persian]
11-    Koo K, Javier-DesLoges JF, Fang R. Professional Burnout, Career Choice Regret, and Unmet Needs for Well-Being among Urology Residents. Urology 2021; 157: 57-63.
12-    Marshall EJ. Doctors’ Health and Fitness to Practise: Treating Addicted Doctors. Occup Med (2008) 58: 334-40.