ماهنامه علمی پ‍ژوهشی

مقدمه
تعیین سن از اهمیت زیادی در پزشکی قانونی برخوردار است. نه تنها برای شناسایی هویت افراد قربانی، بلکه در جرائم و تصادفات نیز از آن استفاده می شود. این امر در افراد زنده نیز برای مواردی چون ثبت‌نام در مدارس، استخدام، ازدواج و مسائل اجتماعی به‌کار برده می‌شود و اهمیت ویژه‌ای دارد (1). دندانپزشکی قانونی عبارت است از استفاده از علم دندانپزشکی در جهت کاربری قانونی و یا به عبارت دیگر استفادهاز مدارک دندانپزشکی به نفع اجرای عدالت است (2,3). امروزه در بعضی موارد، دادگاه‌ها بر اساس شواهد دندانپزشکی رای نهایی را صادر می کنند و در جایی که هیچ کدام از روش‌های تعیین هویت به‌طور رضایت‌بخش مورد استفاده قرار نگیرد، از دندان‌ها استفاده می‌شود (4). در سال 1925برای اولین بار نشان داده شد که با بالا رفتن سن، تغییرات مشخصی در ساختمان دندان‌ها ایجاد می‌شود که می‌توان در تخمین سن از آن‌ها استفاده کرد که متعاقب آن در سال 1950 اولین روش موثر برای تخمین سن در اجساد توسط دندان‌ها ارائه گردید (5). در نهایت روشی معرفی شد که در آن بر اساس مقدار عاج ثانویه قابل مشاهده در رادیوگرافی و میزان لوسنسی پالپ، سن دندان برآورد می‌شد (6) و از آن زمان به بعد مطالعات در رابطه با تعیین سن از روی رادیوگرافی برای افراد زنده انجام شد (7). روش‌های مختلفی جهت تخمین سن ارائه گردیده است، که از آن میان می‌توان به استفاده از ساختمان دندان، مشاهده کلاژن دندانی، استفاده از پارامتر‌های Gustafson (میزان ترانسلوسنی عاج)، روش Lamendin  که هر یک دارای محدودیت‌هایی هستند اشاره کرد(8،7). برخی فقط در بقایای دندانی و یا در افراد مسن قابل استفاده می‌باشد (9) و گاهی نیز تهیه برش‌های میکروسکوپی از دندان ضروری است (10) ،(11). با توجه به اینکه گرافی‌های پانورامیک به‌طور روتین برای بیماران تجویز می‌شوند و در بالین در مطالعات گذشته از میان ابعاد گوناگون پالپ، تاج و ریشه، نسبت فضای پالپ به کل دندان به عنوان تنها عاملی که ارتباط معنی‌داری با سن دارد شناخته شده است (12). به همین دلیل، رابطه این نسبت با سن در دندان‌های گوناگون مورد توجه بوده و حتی کارایی این روش در برخی‌ملیت‌ها مورد بررسی قرار گرفته است (7). از آن جا که رادیوگرافی پانورامیک به میزان بالا در پروسه تشخیصی استفاده می شوند، روش‌های تخمین سن به‌واسطه این گرافی‌ها از ارزش بالایی برخوردار هستند (13). مطالعات گذشته نسبت پالپ به دندان در دندان‌های مختلف در گرافی پانورامیک را برای تخمین سن بررسی کرده‌اند و هم‌چنین نسبت محیط پالپ به دندان تاکنون مورد بررسی قرار نگرفته است (7،11،14،15). دندان‌های کانین کمتر دچار سایش می‌شوند و هم‌چنین معمولاً تا سنین بالا در دهان باقی می‌مانند؛ بنابراین برای تخمین سن مناسب هستند (15). با توجه به مطالب گفته شده شامل اهمیت تخمین سن، دقت تخمین سن به‌واسطه اندازه‌گیری نسبت فضای پالپ به کل دندان و ارزش گرافی پانورامیک برای تخمین سن مطالعه‌ای به منظور بررسی دقت تخمین سن با استفاده از نسبت محیط پالپ به محیط دندان کانین ماگزیلا در افراد 44-15 سال توسط رادیوگرافی دیجیتال پانورامیک انجام شد.
روش بررسی
در این مطالعه توصیفی-مقطعی، با توجه به شرایط و امکانات موجود تعداد 800 رادیوگرافی دیجیتال پانورامیک به‌صورت تصادفی از آرشیو بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی شهید صدوقی یزد انتخاب و بررسی شدند. نحوه تهیه نمونه‌ها بر اساس جدول اعداد تصادفی بوده که برای استفاده از جدول اعداد تصادفی، ابتدا چارچوب جامعه آماری به‌صورت نمونه‌های رادیوگرفی اخذ شده در پوشه‌ای مشتمل بر 5000 نمونه جمع‌آوری گردید؛ سپس تعداد دقیق رادیوگرافی‌های موجود مربوط به جامعه آماری معلوم و به ترتیب به آنها کُد یا شماره مسلسل داده شد. سپس با استفاده از نرم‌ا‌فزار اکسل و دستور RANDBETWEEN و بازه 0 تا 5000 نمونه‌ها انتخاب گردید. 417 نفر از نمونه‌ها زن (52/1%) و تعداد 383 نفر (47/9%) مرد بودند. از مجموع این نمونه‌ها تعداد 339 دندان از کودرانت چپ (42/4%) و تعداد 461 دندان از کودرانت راست (57/6%) انتخاب شدند و در هر تصویر برگزیده دندان واجد شرایط بررسی انتخاب گردید. معیار ورود بیماران به مطالعه: سن بیمار در محدوده 44-15 سال، دندان‌ها سالم و فاقد پرکردگی ریشه، ترمیم، روکش، شکستگی یا پوسیدگی، دندان‌ها در قوس فکی، دندان‌ها فاقد تحلیل داخلی و خارجی ریشه، بود. Attrition قابل شناسایی در رادیوگرافی و سنگ پالپی، فرد سالم از نظر بیماری‌های درگیر کننده پالپ، apex کاملاً بسته، رادیوگرافی با کیفیت قابل‌قبول و فاقد آرتیفکت و خطاهایی که حدود و سایز دندان را دچار اختلال می‌کنند، بود. در این مطالعه رادیوگرافی‌های به وسیله دستگاه پانورامیک دیجیتالPlanmeca  ساخت فنلاند تحت شرایط KVP=  66-70، شدت اشعه=8-10 mA، زمان= 10-12s تهیه و رادیوگرافی‌ها به صورتhigh resolution  در کامپیوتر ذخیره شده است. ﺗﺻﺎوﻳر جهت تعیین محیط پالپ و محیط دندان وارد ﻧرم اﻓزار AutoCAD (٢٠20) شده و بخشی که شامل دندان کانین فک بالاست، جدا (crop) شده است. پس از آن برای هر دندان حداقل 25 نقطه در محیط خود دندان و 15 نقطه در محیط پالپ دندان علامت‌گذاری شده و پس از رسم خطوط توسط گزینه Properties محیط (Length) به دست آمده و بر اساس اندازه‌های به دست آمده، نسبت محیط پالپ به دندان محاسبه شده است. برای کاهش خطای مشاهده‌گر تعداد 15 عدد از رادیوگرافی‌ها به‌صورت random انتخاب شده و به فرد متخصص برای اندازه‌گیری تحویل گردیده و در ادامه در صورت توافق هر دو در اندازه‌گیری انجام شده نظر مشاهده‌گر اعمال و در صورت مغایر بودن نظر میانگین اعمال شده است.
تجزیه و تحلیل آماری
 پس از جمع‌آوری اطلاعات، بر مبنای این نسبت و به کمک معادله رگرسیون خطی، سن بیماران تخمین زده شد. و در پایان از مجموع داده‌ها میانگین گرفته شده و در محیط نرم‌افزارversion 16   SPSS به رایانه وارد شده و مقایسه سن حقیقی و تخمینی توسط T- test  زوجی انجام شده است.
ملاحظات اخلاقی
با توجه به اینکه در این مطالعه از گرافی‌های موجود در بانک اطلاعاتی دانشکده استفاده می‌شود، بیماران به اشعه اضافی اکسپوز نمی‌شوند. مطالعه پس از تصویب در کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی یزد انجام گرفته است‌. لازم به ذکر است که این مطالعه در «کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد» به تصویب رسیده است (.(IR.SSU.REC. 1399.056
نتایج
در این مطالعه 800 کلیشه پانورامیک افراد بین 44-15 ساله مراجعه کننده به بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی شهید صدوقی یزد مورد بررسی قرار گرفتند. نمونه‌ها پس از جمع‌آوری جهت اندازه‌گیری نسبت محیط پالپ به محیط دندان وارد نرم‌افزار AutoCAD (2020) شدند. 417 نفر از نمونه‌ها زن (52/1%) و تعداد 383 نفر (47/9%) مرد بودند میانگین سن نمونه‌های مورد بررسی 7/25 ± 29/2 با دامنه تغییرات از 44-15 سال بود و افراد در 3 رده سنی با فاصله سنی 10 سال قرار گرفتند. میانگین محیط پالپ در این مطالعه برابر 0/1229 ± 0/9128 و میانگین محیط دندان برابر 0/1407‌± 1/2936 بوده است. از مجموع این نمونه‌ها تعداد 339 دندان از کودرانت چپ (42/4%) و تعداد 461 دندان از کودرانت راست (57/6%) بررسی شدند. جهت برآورد سن با استفاده از نسبت محیط پالپ به محیط دندان از مدل رگرسیون خطی استفاده شد و نتیجه اینکه ضریب همبستگی پیرسون بین سن و محیط پالپ به دندان 0/08= r به‌دست آمدکه باp= 0/024 همبستگی منفی و معناداری بین این دو متغیر است. لذا برآورد خط رگرسیون معتبر بوده و مدل با 0/024= p معنادار می‌باشد و معادله خطی رگرسیون به شرح زیر به‌دست آمد:
محیط دندان / محیط پالپ × 12/532 – 38/032 = سن (در گروه سنی 44-15 سال)
در این مدل ضریب ثابت باp= 0/000 و ضریب متغیر مستقل ( نسبت محیط پالپ به دندان) با 0/024=  p معنادار می‌باشد یعنی با استفاده از این مدل می‌توان سن را در این گروه سنی برآورد کرد.
 








تصویر1:A) تعیین محدوده دندان کانین و پالپ آن با رنگ سبز، B): تعیین محیط دندان با رنگ آبی (Length) توسط دستور Properties، C) تعیین محیط پالپ با رنگ آبی (Length) توسط دستور Properties

جدول 1: بررسی میزان صحت اندازه‌گیری‌های نسبت محیط پالپ به دندان و مقایسه آنالیز دو محقق در بررسی نمونه‌ها
  
                                    جهت بررسی میزان  reliability اندازه‌گیری‌ها توسط مشاهده گر 15 نمونه بعد از یک ماه توسط مشاهده‌گر مجددا مورد انالیز قرار گرفت و آزمون Paired T test نشان داد تفاوت اماری معناداری بین اندازه‌گیری‌های مشاهده‌گر وجود ندارد (p =0/56)



نمودار1: نمودار مقایسه توافق دو محقق در بررسی نسبت اندازه محیط پالپ به دندان p =0/56

جدول 2: مقایسه سن و نسبت محیط پالپ به دندان برحسب جنس

ضریب همبستگی محیط پالپ به دندان و سن در زنان 0/087-= r   محاسبه شد که با p =0/037  این همبستگی معنادار و معکوسی می‌باشد و
هم‌چنین ضریب همبستگی محیط پالپ به دندان و سن در مردان r=-0/07  محاسبه شد که باp =0/87 این همبستگی معنا دار نمی‌باشد.
مدل تنها در جنس مونث معنادار شد p =0/037


جدول3: مقایسه نسبت محیط پالپ به دندان وسن بر حسب جنس

                                                                  P< 0/05

جدول4: مقایسه سن و نسبت محیط پالپ به دندان در گروه‌های سنی مورد بررسی

ضریب همبستگی نسبت محیط پالپ به دندان و سن در گروه سنی 24-15 سال 0/057-= r  محاسبه شد که باp =0/193 معنادار نمی‌باشد هم‌چنین این ضریب برای گروه سنی 34-25 سال به‌صورت r = -0.017 محاسبه شد که باp =0/377این گروه نیز معنادار نشد و بررسی این ضریب درگروه سنی 44-35 سال نیز با احتساب0/073-= r  و p =0/141
 معنادار نمی‌باشد.

جدول 5: مقایسه سن و نسبت محیط پالپ به دندان بر حسب محل دندان

در سمت چپ با تعداد 339 نمونه ضریب همبستگی نسبت محیط پالپ به دندان و سن0/167-= r  محاسبه شد که با p =0/001 یک همبستگی منفی و معناداری را نشان می دهد . در سمت راست با تعداد 461 نمونه ضریب همبستگی0/014-= r محاسبه شد که با383 /0=  p معنادار نمی‌باشد.
فرمول برآورد سن با استفاده از نسبت محیط پالپ به دندان در سمت چپ به شرح زیر است:
محیط دندان/محیط پالپ ( در سمت چپ) × 24/9 – 46/75 = سن
براین اساس ضریب ثابت با p =0/000 و ضریب متغیر با p =0/001 در سمت چپ معنادار می‌باشد.
 
بحث
بر این اساس در مطالعه حاضر با استفاده از800 رادیوگرافی پانورامیک دیجیتال تخمین سن بر اساس نسبت محیط پالپ به دندان کانین ماگزیلا مورد بررسی قرار گرفتند طی مطالعه Kvaal و همکارانش در سال 1995 که بر روی 100 رادیوگرافی دیجیتال پانورامیک از کلینیک‌های دانشکده دندانپزشکی در اسلو انجام شد. با توجه به مطالعات قبلی که نشان دادند با افزایش سن، اندازه حفره پالپ دندان به دلیل رسوب عاج ثانویه کاهش می‌یابد، بنابراین اندازه‌گیری‌های این کاهش می‌تواند به عنوان شاخص سن استفاده شود. هدف آن‌ها یافتن روشی بود که بتوانند از طریق اندازه‌گیری پالپ بر روی رادیوگرافی دیجیتال پانورامیک سن بالغین را تخمین بزنند. در این مطالعه همبستگی معنادار در گروه جنسیتی و یا کوادرانت خاص مشاهده نشد (6) نتایج حاصل از مطالعه کنونی نیز ثابت کرد با افزایش سن اندازه محیط پالپ و دندان به دلیل رسوب عاج ثانویه کاهش می‌یابد و سن با این شاخص ها ارتباط معکوس دارد و معنادار شدن همبستگی پیرسون در مطالعه Kvaal (6) و مطالعه حاضر نشان دهنده کارآمد بودن رادیوگرافی پانورامیک جهت تخمین سن می‌باشد و از جهتی در مطالعه حاضر نتایج نشان‌دهنده همبستگی معنادار در بین زنان و توانایی بالای دندان در هر کوادرانت با توجه به نوع اندازه‌گیری بر حسب مساحت یا محیط است که این نتایج می‌تواند به دلیل تفاوت در روش بررسی‌، جامعه مورد مطالعه از نظر نژادی و تعداد باشد. در مطالعه‌ای دیگر که جهت بررسی کارامد بودن روشKvaal   توسط Peawinky در سال 2005 انجام شد رابطه بین تشکیل عاج ثانویه و سن دندانی برای ایجاد استانداردهای تخمین سن پزشکی قانونی برای یک جمعیت مالزی مورد بررسی قرار گرفت. در مجموع 300 ارتوپانتوموگرافی افراد بین 16 تا 69 سال با استفاده از روشی که در سال 1995 Kvaal ارائه داد تجزیه و تحلیل شدند (6). طبق این مطالعه دندان های ماگزیلا با این روش بررسی از دقت بالاتری برخوردار بودند و این مطالعه قابلیت تکرارپذیری روش Kvaal  را در رادیوگرافی‌های دندانی و کاربرد آن را در میان مالزیایی‌ها نشان می‌دهد (16). با این حال هر دو مطالعه توانایی تخمین سن به کمک رادیوگرافی دیجیتال پانورامیک را ثابت کرده و بالاتر بودن دقت اندازه‌گیری در دندان‌های ماگزیلا را در این زمینه نشان می دهند. طی مطالعه Misirliogans که در سال 2014 برای آزمایش کاربرد روش Kvaal در ارتوپانتوموگرافی دیجیتال و ایجاد فرمول جدیدی برای اندازه‌گیری نسبت مساحت پالپ / دندان از ارتوپانتوموگرافی و اشعه ایکس استفاده شد که این مطالعه بر روی 114 بیمار بین 17-72 سال در ترکیه انجام شد. طبق تکنیک گزارش شده ، در هر ارتوپنتوموگرام سه دندان فک پایین با روش Kvaal ارزیابی شد. علاوه بر این، نسبت مساحت پالپ / دندان در رادیوگرافی پری‌اپیکال دندان کانین ماگزیلا نیز اندازه‌گیری شد. همبستگی بین سن واقعی و متغیرهای مورفولوژیکی برای همه دندان‌ها با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون محاسبه شد. روش Kvaal در رادیوگرافی دیجیتال پانورامیک نتایج قابل‌قبولی را ارائه داد که نزدیک به نمونه اولیه بود و بهترین نتایج با استفاده از معادله رگرسیون برای دندان کانین ماگزیلا با نسبت مساحت پالپ / دندان به‌دست آمد. بر اساس معادلات رگرسیون مستقر شده اختلاف معنی‌داری بین سن مشاهده شده و برآورد شده برای گروه‌های سنی و جنسیت وجود نداشت (17). در مطالعه حاضر نیز مانند مطالعه Misirliogans تخمین سن بر اساس نسبت محیط پالپ به دندان در کانین ماگزیلا مورد بررسی قرار گرفت و همبستگی معناداری را نشان داد. هرچند این همبستگی در گروه‌های سنی مختلف، تفاوت معناداری نداشت اما در گروه جنسی زنان نسبت به مردان تفاوت معناداری داشت. از علل دیگر این تفاوت‌ها می‌توان به تعداد بالای نمونه ها و متمرکز تر بودن این مطالعه بر گروه سنی محدودتر اشاره کرد. و هم‌چنین در مطالعه Manjushree و همکارانش که در سال 2014 برروی 200 بیمار کارناتاکایی در بازه سنی 72-18 با هدف تخمین سن با استفاده از دندان کانین ماگزیلا در رادیوگرافی دیجیتال پانورامیک انجام شد و متغیرهای مورد بررسی نسبت طول و عرض پالپ و ریشه و هم‌چنین نسبت مساحت پالپ به دندان بودند. یک مدل رگرسیون خطی چندگانه به‌دست آمد و نتایج نشان داد که ضرایب همبستگی پیرسون بین متغیرهای سن و مورفولوژیک در متغیر نسبت مساحت پالپ به دندان بهترین ارتباط را داراست و از طرفی تفاوت معناداری بین متغیرهای مورفولوژیکی در میان مردان و زنان وجود ندارد که نشان‌دهنده موثر نبودن جنسیت بر مدل رگرسیون مورد استفاده برای تخمین سن دندانی می‌باشد (18). در مطالعه کنونی نیز مانند مطالعه Manjushree جهت تخمین سن از رادیوگرافی دیجیتال پانورامیک و دندان کانین ماگزیلا استفاده شد و هردو مطالعه نشان دادند که استفاده از میزان نسبتم محیط پالپ به دندان جهت تخمین سن از اعتبار بالایی برخوردار است و هم‌چنین در بررسی نسبت محیط پالپ به دندان در این مطالعه ارتباط معناداری در گروه زنان مشاهده شد. مطالعه دکتر سخدری و همکاران که در سال 2015 به روش تشخیصی و بر روی 120رادیوگرافی دیجیتال پانورامیک انجام گردید. نقش جنس در این مطالعه مورد بررسی قرار گرفت. که مانند مطالعه ما تنها در جنس مونث ازلحاظ آماری همبستگی معنادار یافت شد و از طرفی ضریب همبستگی منفی نشان‌دهنده ارتباط معکوس بین سن و نسبت مساحت پالپ به دندان می‌باشد (19) از تفاوت مطالعه دکتر سخدری با مطالعه حاضر می‌توان اشاره کرد که این مطالعه بر روی 800 رادیوگرافی پانورامیک در محدوده سنی 44-15 سال انجام شده و برآورد سن بیمار بر اساس نسبت محیط پالپ به محیط دندان کانین ماگزیلا در دو سمت بررسی شده است. ولی در مطالعه دکتر سخدری از تعداد 120 گرافی در محدوده سنی 79-15 سال استفاده و تنها از نسبت مساحت پالپ به دندان کانین راست ماگزیلا جهت تخمین سن استفاده شده و هم‌چنین برای انجام کارهای جمع‌آوری و پردازش اطلاعات از نرم‌افزار اتوکد 2011 استفاده شده در صورتی‌که در این مطالعه از نرم‌افزار اتوکد 2020 استفاده شده است. بررسی ها در این مطالعه نشان می‌دهد بین دندان کانین ماگزیلا در سمت چپ همبستگی معنادار در تخمین سن با نسبت محیط پالپ به دندان وجود دارد. طی مطالعه دکتر دهقانی و همکاران نیز که در سال 2018 بر روی 300 رادیوگرافی دیجیتال پانورامیک افراد 64-16 سال مراجعه‌کننده به دانشکده دندانپزشکی شهید صدوقی یزد انجام شد تخمین سن بر اساس نسبت مساحت پالپ به دندان کانین صورت گرفت که در این مطالعه دندان‌های هر دو فک مورد بررسی قرار گرفتند و نتایج حاصل نشان داد که استفاده از نسبت مساحت پالپ به دندان کانین برای تخمین سن یک روش قابل اعتماد است و دندان ماگزیلا از ارتباط قوی تری با سن دندانی برخوردار است و در این مطالعه جهت جمع آوری و ارزیابی نمونه‌ها از نرم‌افزار اتوکد 2013 استفاده شده است (20). طی مطالعه Miranda و همکارانش که در سال 2020  با هدف ارزیابی دو روش Cameriere  که با اندازه‌گیری مساحت پالپ به دندان (15) و Kvaal  که با اندازه‌گیری خطی (6) جهت تخمین سن ارائه شده بر روی 1،280 رادیوگرافی دیجیتال پری اپیکال دندان‌های کانین متعلق به 320 برزیلی‌، بین 20 تا 59 سال انجام شد و نمونه‌ها از نظر گروه جنسی (زن و مرد) و گروه سنی (20 تا 29 سال‌، 30 تا 39 سال‌، 40 تا 49 سال‌، 50 تا 59 سال) نیز بررسی شدند‌. نتایج نشان می‌دهد که روش Cameriere مقادیر توافق بالاتری را نسبت به روش Kvaal ارائه می‌دهد در بررسی‌های گروه سنی نتایج حاصل نشان‌دهنده، عملکرد بهتراز روش Kvaal برای گروه‌های سنی جوان‌تر (20 تا 29 سال‌، 30 تا 39 سال) و برای گروه‌های سنی بین 40 تا 49 سال و 50 تا 59 سال‌، روش Cameriere نتایج بهتری ارائه داد و هم‌چنین نتایج حاصل در ارزیابی مکان قرار‌گیری دندان نشان داد که کمترین میانگین خطا برای روش Kvaal برای نیش پایین سمت چپ به دست آمد. و برای روش Cameriere‌، دندانی که بهترین نتیجه را به دست آورد‌، دندان نیش سمت چپ بالا بود و برآورد سن به دست آمده از تجزیه و تحلیل دندان کانین سمت راست بالا برای زنان در مقایسه با مردان نتایج بهتری ارائه (21). نتایج حاصل در مطالعه کنونی که به روش‌Cameriere  انجام شد مانند مطالعه Miranda نشان‌دهنده کارامد بودن این روش در تخمین سن به ویژه در زنان و در گروه‌های سنی بالاتر می‌باشد و از طرفی هردو مطالعه اعتبار بالای دندان کانین را جهت این امر اثبات می‌کنند و تفاوت در زمینه دندان مناسب از نظر مکانی که در برآورد سن بر حسب محیط پالپ به دندان‌، دندان مناسب مانند این مطالعه کانین چپ ماگزیلا بوده است. طی مطالعه حاضر معادله رگرسیون تبعیت سن از نسبت محیط ظاهری پالپ به دندان و سن دندانی به صورت کلی بدین صورت است: محیط پالپ به دندان × 12/523 – 38/032 = سن در مطالعات مختلف بسته به نوع دندان‌، محل دندان در فک معادلات متفاوتی به دست امد و علت تفاوت در فرمول‌هایی که تا کنون ارائه شده ناشی از اختلاف در حجم نمونه‌، روش بررسی و متغیر‌های جمعیت شناختی می‌باشد. از علل مهم در بروز خطا در تخمین سن می‌توان به مشخص‌کردن نقاط رفرنس در رادیوگرافی اشاره کرد که در نهایت بر روی مقادیر اندازه‌گیری شده سطح پالپ و دندان تاثیر‌گذار می‌باشد (20) و از دیگر علل بروز این خطا می‌توان به متغیر‌هایی که در این اندازه‌گیری‌ها موثرند مانند روابط اکلوزالی‌، میزان سایش دندان و رژیم غذایی شخص اشاره کرد. میزان خطای برآورد شده در تخمین سن دندانی دندان به کمک نسبت محیط پالپ به دندان کانین ماگزیلا درکوادرانت راست و چپ به ترتیب 7/34 و 7/06 سال بود. و میزان خطای برآورد شده در تخمین سن براساس نسبت مساحت پالپ به دندان کانین ماگزیلا در کوادرانت راست و چپ به ترتیب 7/19 و 7/15 سال بود که این میزان خطا در مطالعه‌ای که Camrrier  در سال 2012 بر روی دندان کانین ماگزیلا و مندیبل انجام داد به ترتیب برابر 2/37 و 2/55 سال محاسبه شد (22). و میزان خطای استاندارد در مطالعه  Zaher که به صورت برآورد تعیین شد  از2/1 تا 5/08 سال متغیر بود و بر همین اساس نتیجه‌گیری شد که نسبت مساحت پالپ به دندان برای تخمین سن در مصری‌ها در کار پزشکی قانونی قابل اعتماد است (7). و هم‌چنین خطای اندازه‌گیری در مطالعه Peawinky نیز در حد استاندارد و قابل قبول بود (16). در مطالعه Misirliogans نیز انحراف استاندارد تا 7.9 - 5.9SD =  سال و قابل‌قبول بود (17). در مطالعه دکتر دهقانی نیز خطای استاندارد برای در این مطالعه میزان خطای برآورد شده در تخمین سن دندانی از دندان کانین ماگزیلا و مندیبل به ترتیب 7/67 و 12/13 سال بود. و در مطالعه ای که Solheim و همکاران در سال 1980 انجام دادند روش‌های مختلف را برای تخمین سن مورد بررسی قرار دادند که نتایج حاصل نشان داد میزان خطای استاندارد کمتر از 10 سال در پزشکی قانونی قابل‌قبول می‌باشد (23). علی‌رغم نکاتی که بیان شد دقت مقادیر به دست آمده طی دو بار اندازه‌گیری توسط مشاهده‌گر از دقت قابل‌قبولی برخوردار بود. از محدودیت‌های مطالعه ما می‌توان به نوع نرم‌افزاری که بتواند محیط دندان را به‌طور خودکار محاسبه کند اشاره کرد. پیشنهاد می‌گردد برای دست‌یابی به یک فرمول جامع و کامل که براکثریت افراد صادق باشد و یا حداقل دستیابی به فرمولی که بر تخمین سن ایرانیان دلالت کند (به دلیل وجود تفاوت‌های قومی و نژادی) بهتر است چنین تحقیقاتی متعدد و با وسعت بالاتری انجام شوند.
نتیجه‌گیری
مطالعه نشان داد تخمین سن با استفاده  از نسبت محیط پالپ به دندان کانین ماگزیلا از روش های قابل اعتماد می‌باشند و نسبت محیط پالپ به محیط دندان در سمت چپ با سن دندانی ارتباط معنادار داشت و تنها در جنس مونث از لحاظ آماری معنادار شد.
سپاس‌گزاری
این مطالعه منتج از پایان‌نامه دانشجویی مصوب در معاونت پژوهشی دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد یه شماره 4950 می‌باشد.
حامی مالی: معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
تعارض در منافع: ندارد.
 
 

References:
 
1-    Willems G. A Review of the Most Commonly Used Dental Age Estimation Techniques. The J Forensic Odontostomatol 2001; 19(1): 9-17.
2-    Rathod V, Desai V, Pundir S, Dixit S, Chandraker R. Role of Forensic Dentistry for Dental Practitioners: A Comprehensive Study. J Forensic Dent Sci 2017; 9(2): 108-9.
3-    Mohite DP, Mohite PM, Palve D, Udapure S, Warhekar S. Age Estimation Methods in Forensic Dentistry: Literature Review of Indian Studies. Annals of the Romanian Society for Cell Biology 2021; 25(6): 1655-60.
4-    Kashyap VK, Koteswara Rao NR. A Modified Gustafson Method Of Age Estimation From Teeth. Forensic Sci Int 1990; 47(3): 237-47.
5-    Xu X, Philipsen HP, Jablonski NG, Pang KM, Zhu J. Age Estimation from the Structure of Adult Human Teeth: Review of the Literature. Forensic Sci Int 1992; 54(1): 23-8.
6-    Kvaal SI, Kolltveit KM, Thomsen IO, Solheim T. Age Estimation of Adults from Dental Radiographs. Forensic Sci Int 1995; 74(3): 175-85.
7-    Zaher JF, Fawzy IA, Habib SR, Ali MM. Age Estimation from Pulp/Tooth Area Ratio in Maxillary Incisors among Egyptians Using Dental Radiographic Images. J Forensic Leg Med 2011; 18(2): 62-5.
8-    Soomer H, Ranta H, Lincoln MJ, Penttilä A, Leibur E. Reliability and validity of eight dental age estimation methods for adults. J Forensic Sci 2003; 48(1): 149-52.
9-    Kvaal S, Solheim T. A Non-Destructive Dental Method for Age Estimation. The Journal of forensic odonto-stomatol 1994; 12(1): 6-11.
10-    Lamendin H, Baccino E, Humbert JF, Tavernier JC, Nossintchouk RM, Zerilli A. A Simple Technique for Age Estimation in Adult Corpses: The Two Criteria Dental Method. J Forensic Sci 1992; 37(5): 1373-9.
11-    Juneja M, Devi YB, Rakesh N, Juneja S. Age Estimation Using Pulp/Tooth Area Ratio in Maxillary Canines-A Digital Image Analysis. J Forensic Dent Sci 2014; 6(3): 160-5.
12-    Shetty P, Shirin M, Shenoy P, Chatra L, KM V, Prabhu RV. Age Estimation from Pulp Tooth Area Ratio of Mandibular Canine Using an Orthopantomogram: A Cross-Sectional Study 2022; 13(03): 513-19.
13-    Bardal R, Soltani M. Age Estimation by Pulp/Tooth Area and Width Ratios in Panoramic Images of Upper and Lower Canines among the Iranian Population. Braz Dent Sci 2021; 24(4): 1-9.
14-    Cameriere R, Cunha E, Sassaroli E, Nuzzolese E, Ferrante L. Age Estimation by Pulp/Tooth Area Ratio in Canines: Study of a Portuguese Sample to Test Cameriere's Method. Forensic Sci Int 2009; 193(1-3): 128.e1-6.
15-    Cameriere R, Ferrante L, Cingolani M. Variations in Pulp/Tooth Area Ratio as an Indicator of Age: A Preliminary Study. J Forensic Sci 2004; 49(2): 317-9.
16-    Paewinsky E, Pfeiffer H, Brinkmann B. Quantification of Secondary Dentine Formation from Orthopantomograms--A Contribution to Forensic Age Estimation Methods in Adults. Int J Legal Med 2005; 119(1): 27-30.
17-    Misirlioglu M, Nalcaci R, Adisen MZ, Yilmaz S, Yorubulut S. Age Estimation Using Maxillary Canine Pulp/Tooth Area Ratio, with an Application of Kvaal’s Methods on Digital Orthopantomographs in a Turkish Sample. Australian J Forensic Sci 2014; 46(1): 27-38.
18-    Juneja M, Devi YB, Rakesh N, Juneja S. Age Estimation Using Pulp/Tooth Area Ratio in Maxillary Canines-A Digital Image Analysis. J Forensic Dent Sci 2014; 6(3): 160-5.
19-    Sakhdari S, Mehralizadeh S, Zolfaghari M, Madadi M. Age Estimation From Pulp/Tooth Area Ratio Using Digital Panoramic Radiography. JIDAI 2015; 27: 1.
20-    Dehghani M, Shadkam E, Ahrari F, Dehghani M. Age Estimation by Canines' Pulp/Tooth Ratio in an Iranian Population Using Digital Panoramic Radiography. Forensic Sci Int 2018; 285: 44-9.
21-    Miranda JC, Azevedo ACS, Rocha M, Michel-Crosato E, Biazevic MGH. Age Estimation in Brazilian Adults by Kvaal's and Cameriere's Methods. Braz Oral Res 2020; 34: e051.
22-    Cameriere R, De Luca S, Alemán I, Ferrante L, Cingolani M. Age Estimation by Pulp/Tooth Ratio in Lower Premolars by Orthopantomography. Forensic Sci Int 2012; 214(1-3): 105-12.
23-    Solheim T, Sundnes PK. Dental Age Estimation of Norwegian Adults--A Comparison of Different Methods. Forensic Sci Int 1980; 16(1): 7-17.