ماهنامه علمی پ‍ژوهشی

مقدمه
مادر بودن یکی از مهم‌ترین رویداد‌های زندگی یک زن است که با تغییر، بی‌ثباتی و سازماندهی مجدد زندگی همراه است (1). مادر بودن فرایندی است که مادر در طی آن، برای مراقبت از کودک صلاحیت لازم را کسب می‌‌کند، فرزند خود را دوست دارد، به او متعهد است، مسئولیت‌های مادرانه خود را می‌پذیرد، به خود‌باوری می‌رسد و بین نقش مادری و نقش‌‌های قبلی تعادل ایجاد می‌کند. تولد فرزند علی‌رغم اینکه رویدادی مسرت‌انگیز است، مادر را در بحران و استرس زیادی قرار می-دهد و او را با نقش‌ها و مسئولیت‌های جدیدی روبرو می‌سازد (2). فرزند‌آوری دوره‌ای از تنش‌ها و چالش‌های روانی است و انتقال به والدی، شامل تغییرات عمده روانشناختی، فیزیولوژیکی و اجتماعی می‌باشد که می‌تواند برای والدین استرس‌زا باشد (3). به گفته محققین این تنش‌ها از تضادهای هویتی، حمایت اجتماعی ناکافی، محدودیت نقش والدی، مشکلات فیزیکی و مسئولیت‌ها سرچشمه می‌گیرد. به همین دلیل است که مادر بودن در بسیاری از مادران با استرس والدی همراه است. استرس والدی، استرس‌هایی است که مادر به دلیل مسئولیت‌های مادری مانند مراقبت، تغذیه، رشد و پرورش کودک خود احساس می‌کند. این استرس قبل از تولد (بارداری) و یا بعد از تولد (به‌خصوص در سال‌‌های اول) تجربه می‌شود و از سطح متوسط تا شدید، منجر به علائم بالینی می-گردد (4). از طرفی این سطح بالای اضطراب مادر و افسردگی در دوران بارداری ممکن است اثرات مضر برای مادر و فرزندش داشته باشد به نحوی که این علائم خلقی با تولد زودرس، خلق‌و‌خوی دشوار نوزاد، مشکلات رفتاری و عاطفی کودک در طولانی‌مدت مرتبط است. در دوره پس از زایمان، سازگاری استرس زا با نقش‌های والدی جدید، مسئولیت¬های اضافی مراقبت از نوزاد و عدم حمایت اجتماعی از شریک زندگی می‌تواند بر پیوند والدین با نوزاد تأثیر منفی داشته و روی رشد و دلبستگی کودک نیز تاثیر بگذارد (5). از دیگر عواقب استرس والدی می‌توان گفت که ارتباط مستقیمی بین علایم افسردگی مادر و استرس والد شدن وجود داشته است (6). می‌توان انتظار داشت مادرانی که در دوران بارداری استرس یا اضطراب بالایی را تجربه کرده‌اند، پس از تولد فرزندشان نیز مستعد ابتلا به استرس والدی می‌باشند. هم‌چنین استرس والدی با تاثیر بر رفتارهای مادر ممکن است بر روی سبک دلبستگی مادر و نوزاد تاثیر بگذارد (7). دلبستگی مادر و جنین، یک ارتباط عاطفی و پیوند روانی قوی بین مادر و جنین می¬باشد و آن¬ها را از طریق واکنش‌های روانی و فیزیولوژیک به هم مرتبط می‌سازد (8). دلبستگی مادر و جنین، نقش مهمی در شکل‌گیری هویت مادر دارد (1). به عقیده پیلیت، این دلبستگی از آغاز بارداری شروع شده و به تدریج بیشتر و قوی‌تر می¬گردد، به‌طوری که در سه ماهه آخر بارداری به اوج خود رسیده و بعد از زایمان نیز ادامه می‌یابد (9). اولین دانشمندانی که این مفهوم حیاتی و مهم را بررسی کردند، روانکاوانی بودند که اعتقاد داشتند انرژی مادر در دوران بارداری بر شکل‌گیری دلبستگی جنین بعد از تولد و حتی سلامت جسمانی آن تاثیر شگرفی دارد (10). از این‌رو بر خلاف تصور همگان که دلبستگی نخستین، از 6 ماهگی آغاز می‌شود، پژوهش¬‌ها نشان می‌دهد که نه تنها دوران بارداری، زمان ایجاد دلبستگی مادر به جنین بوده بلکه به مادران کمک کرده است تا از این دوران پر استرس و اضطراب، لذت ببرند. این رفتارها باعث شروع به موقع و ادامه مراقبت‌های دوران بارداری، تغذیه، خواب و ورزش مناسب، عدم مصرف الکل و مواد مخدر و تمایل به شناخت جنین طی دوران بارداری می‌شود که در نهایت پیامد مطلوب حاملگی و ارتقای سلامت مادر و کودک را به دنبال دارد (8). دلبستگی بالاتر مادر و جنین با افزایش باندینگ مادر و شیرخوار همراه است که در پی آن مسئولیت‌پذیری والدی در قبال شیرخوار بیشتر می‌باشد؛ بدین صورت با حمایت‌های عاطفی، مراقبتی و بهداشتی ایده‌آلی همراه خواهد بود (11). از طرفی با کاهش استرس والدی در دوران بارداری می‌توان به خوشایند‌سازی بارداری و زایمان مادر کمک کرد و در صورت ارتباط با دلبستگی مادر و جنین، می‌توان انتظار داشت که زنان پذیرش بهتری در نقش مادری خود داشته و بستر فرزندآوری مجدد را فراهم آورد. لذا مطالعه حاضر با هدف تعیین ارتباط دلبستگی مادر و جنین با استرس والد شدن انجام شد.
روش بررسی
روش نمونه‌گیری: روش انجام پژوهش توصیفی – تحلیلی می‌‌باشد که در این پژوهش برای گردآوری داده‌‌ها از روش میدانی استفاده شد. جامعه آماری شامل زنان باردار مراجعه‌کننده به مراکز خدمات جامع سلامت دانشگاه علوم پزشکی بروجن بودند که معیارهای ورود به مطالعه را داشتند. نمونه‌گیری چند مرحله‌ای از کل مراکز خدمات جامعه سلامت بروجن به صورت سهمیه‌ای و سپس تصادفی منظم تا رسیدن به حد نصاب انجام شد. حجم نمونه با در نظر گرفتن ضریب اطمینان 95 درصد، ضریب توان آزمون 84 درصد، 2/0R= با استفاده فرمول زیر، 211 نفر تعیین شد که 250 نفر نمونه گیری شدند.



روش جمع‌آوری داده‌ها: پژوهشگر طی تماس تلفنی و هماهنگی با واحدهای مورد پژوهش که شرایط ورود به مطالعه را داشتند، در ساعات ذکر شده در مرکز مستقر شده و پس از احراز شرایط ورود به مطالعه و اخذ رضایت‌نامه کتبی آگاهانه با توضیح اهداف پژوهش، نمونه‌ها اخذ شد. از بین نمونه‌‌ها 18 نفر نمره استرس والدی بالایی داشتند که به مشاور ارجاع داده شدند و پیگیری مراقبت برای آنان انجام شد.
معیارهای ورود و خروج: معیارهای ورود به مطالعه شامل: حداقل سواد خواندن و نوشتن، زندگی با همسر، باردار بودن و داشتن پرونده بارداری در مراکز خدمات جامع سلامت و تمایل به شرکت در پژوهش.
معیارهای عدم ورود عبارتند از: عدم سابقه مصرف مواد مخدر، روان‌گردان و یا الکل، عدم مواجهه با بحران‌های روانی شدید مادر از جمله مرگ اعضای درجه یک فامیل، عدم مشکلات روان پزشکی در مادر از جمله افسردگی و بیماری‌های روانی نیازمند درمان، عدم ابتلا به کرونای فعال در بارداری به هنگام نمونه‌گیری و عدم وجود سابقه ناهنجاری در بارداری قبلی یا در غربالگری انجام شده در بارداری فعلی.
معیارهای خروج از مطالعه شامل: انصراف از ادامه تکمیل پرسش‌نامه‌ها توسط واحدهای مورد پژوهش و تکمیل ناقص پرسش‌نامه¬ها توسط واحدهای مورد پژوهش به میزان حداکثر 5 درصد بود.
ابزار گرداوری داده‌ها :پرسش‌نامه استاندارد کرانلی و پرسش‌نامه استاندارد استرس والدی (Parental Stress Index) بود.
اعتبار و پایایی ابزار :پایایی پرسش‌نامه استاندارد دلبستگی مادر به جنین کرانلی، به روش انسجام درونی 0/85 و در مطالعه ذوالفقاری و ناصری، بومی‌سازی شده و 0/8 و در مطالعه جمشیدی منش ضریب الفا کرونباخ 0/83 گزارش شده است (1). برای پرسش‌نامه شاخص استرس والدی ضریب آلفای کرونباخ در مادران آمریکایی 93 درصد و دامنه ضریب اعتبار همزمان ابزار با 5 ابزار استرس مختلف دیگر بین 38- درصد بوده است. در یک گروه در پژوهشی که دادستان، ارغندی و حسن‌آبادی انجام دادند نیز مقدار ضریب قابلیت اعتماد، همسانی درونی این ابزار برای کل مقیاس 88 درصد و ضریب اعتماد بازآزمایی آن با فاصله زمانی 10 روز ، 94 درصد گزارش شده است.
تجزیه و تحلیل آماری
پس از گردآوری داده‌ها و تفکیک پرسش‌نامه‌‌‌های کامل، گام بعدی یعنی تجزیه و تحلیل داده‌ها انجام شد. در این تحقیق جهت آنالیز اهداف از مباحث آماری میانگین، انحراف‌معیار، ضریب همبستگی پیرسون، ضریب همبستگی اسپیرمن، آزمون  tمستقل، واریانس و رگرسیون خطی استفاده شد. جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار 16 version SPSS استفاده شد.
نتایج
در نتایج به‌دست آمده مشخصه¬های جمعیت شناختی مانند سن مادر و پدر، شغل مادر و پدر، وضعیت منزل مسکونی و مشخصه¬های باروری مانند مدت ازدواج، تعداد بارداری، سن حاملگی، غربالگری سلامت جنین، جنسیت جنین، سابقه سقط یا مرده‌زایی، نوع حاملگی با دو متغیر اصلی مطالعه یعنی دلبستگی مادر جنین و استرس والدی ارتباط معناداری نداشتند  (P>0/05).. تنها تعداد بارداری با نمره دلبستگی مادر و جنین همبستگی معکوس نشان داد (P <0/05).  نتایج نمره دلبستگی مادر و ابعاد آن در (جدول 1) اورده شده است.
 
جدول 1: تعیین میانگین نمره دلبستگی مادر به جنین و ابعاد آن یافته¬ها نشان داد که نمره کل دلبستگی مادر به جنین از 54 تا 119 با میانگین 94/42 و انحراف معیار 13/01 به دست آمد.


جدول 2: تعیین میانگین نمره استرس والدی و ابعاد آن



جدول 3: بررسی همبستگی دلبستگی مادر به جنین و استرس والدی


 
جدول 4: پیش‌بینی نمره کل استرس والدی با استفاده از نمرات ابعاد دلبستگی مادر به جنین



آنالیز رگرسیون خطی چندگانه نشان داد که از بین ابعاد دلبستگی مادر به جنین، به ترتیب نمرات ابعاد از خود گذشتگی و تمایز بین خود و جنین بهترین پیش‌بینی کننده‌ها برای نمره کل استرس والدی بودند و در حضور این 2 بعد سایر ابعاد دلبستگی مادر به جنین پیش بینی کننده‌های معناداری برای نمره کل استرس والدی نبودند.




شکل 1: فرآیند انجام پژوهش
 
بحث
دلبستگی مادر و جنین نشان دهنده فرآیندی احساسی و عاطفی بین مادر و جنین می‌باشد (12) که از آغاز بارداری شروع شده و به تدریج بیشتر و قوی‌تر می¬‌گردد، به‌طوری که در سه ماهه آخر بارداری به اوج خود رسیده و بعد از زایمان نیز ادامه می‌‌یابد (9). بر اساس یافته‌های پژوهش نمره کل دلبستگی مادر به جنین از 54 تا 119 بدست آمد. در مطالعه دیگری که در شهر اصفهان انجام شده بود نمره کل دلبستگی مادر و جنین 87 گزارش شده است (13) که این اختلاف می‌تواند به دلیل متفاوت بودن جغرافیا انجام شده تحقیق و هم‌چنین شرایط فرهنگی متفاوت مادران و یا حتی زمان تحقیق باشد. در مطالعه ارثمن و همکاران نمره دلبستگی مادر و جنین 77/4 بود که 38/6درصد نمونه‌های پژوهش که اکثر واحدهای مطالعه بودند دلبستگی کم مادری به جنین داشت (14). هم‌چنین نمره کل استرس والدی خانم‌‌ها از 63 تا 174 به‌دست آمد. در مطالعه‌ای که در ایالت متحده امریکا انجام شد نشان داد استرس والدی و خشونت شریک زندگی (Intimate Partner Violence) هر دو فاکتور همزمان با ناکارآمد بودن مراقبت‌های جنین در دوران بارداری و بد رفتاری با نوزاد و کودک همراه است (15). در مطالعه‌ای نیز استرس والدی در زنان که دارای فرزند کم‌وزن بودند بالاتر بود (16). در رابطه با تعیین ارتباط بین نمره دلبستگی مادر و جنین با نمره استرس والدی ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که بین نمره کل استرس والدی با نمره کل دلبستگی مادر به جنین و ابعاد آن رابطه معکوس وجود داشت؛ به عبارت دیگر با افزایش نمره دلبستگی مادر به جنین نمره استرس والدی کاهش یافته بود. در مطالعه متاآنالیز ارثمن و همکاران از جمله عوامل پیشگویی‌کننده نمره پایین دلبستگی مادر و جنین در دوران بارداری، افسردگی مادر بود (17,14). در مطالعه ای که بر روی مادران افریقایی امریکایی سیاه پوست انجام شد نشان داد دلبستگی مادر و جنینMaternal-Fetal Attachment) ) به‌طور مستقیم با شایستگی اجتماعی-عاطفی کودک در 3 سالگی مرتبط بود، اما ارتباط بین دلبستگی و استرس والدین معنی‌دار نبود. هم‌چنین یک ارتباط غیر مستقیم معنی‌دار بین دلبستگی پایین‌‌تر و مشکلات رفتار درون‌سازی کودک از طریق استرس والدین مشاهده شد که با نارضایتی مادر در مورد تعامل با فرزندش مرتبط بود، این بدان معناست که هر چه میزان دلبستگی کودک کمتر باشد، مشکلات رفتار درون‌‌سازی کودک بیشتر بوده که این دلبستگی کمتر ناشی از استرس والدینی و نارضایتی مادر در مورد تعامل با فرزندش گزارش شده بود (18). یافته‌‌ها نشان داد که ارزیابی دلبستگی مادر و جنین ممکن است عاملی، جهت شناسایی زوج¬های نیازمند حمایت و ارتقا سلامت فردی باشد (19). از بین ابعاد دلبستگی مادر به جنین، به ترتیب نمرات ابعاد از خودگذشتگی و تمایز بین خود و جنین بهترین پیش‌بینی‌کننده¬ها برای نمره کل استرس والدی بودند و در حضور این 2 بعد، سایر ابعاد دلبستگی مادر به جنین پیش‌بینی‌کننده‌های معناداری برای نمره کل استرس والدی نبودند. در یک متاآنالیز (Yarcheski et al, 2009) که عوامل پیشگویی کننده دلبستگی مادر و جنین را از سال 1981 تا 2006 سنجیده بودند به این نتیجه رسیدند که سن حاملگی بیشترین عامل پیشگویی‌کننده دلبستگی مادر و جنین و دو عامل حمایت اجتماعی و تست دوران بارداری به عنوان عوامل متوسط و ده عامل پیشگویی‌کننده شامل‌: اضطراب، اعتماد‌به‌نفس، افسردگی، حاملگی برنامه‌ریزی شده، سن مادر، پاریته، نژاد، وضعیت ازدواج، درآمد و تحصیلات دارای کمترین اثر بودند. هم‌چنین حاملگی پرخطر اثر بسیار ناچیزی در دلبستگی مادر و جنین نشان داده است (20). در این مطالعه اضطراب و افسردگی مادر با دلبستگی مادر و جنین ارتباط کمی داشته که این نتیجه با نتایج مطالعه حاضر و مطالعه ارثمن و همکاران که در سال 2021 منتشر شده است متفاوت است. در تاکید نتایج مطالعه ما می‌توان عنوان داشت که؛ در سال 1981 کرانلی با تعریف دلبستگی مادر و جنین، ان را معیاری تعیین کننده در شناخت، احساسات و رفتار مادر نسبت به جنین خود دانست (21)، که با توجه به این معنا نمی‌توان انتظار داشت مادری که دچار افسردگی یا اضطراب می¬باشد دلبستگی بالایی به جنین داشته باشد. از طرفی در مطالعه دیگریHopkins et al, 2018)) دو عامل اضطراب و حمایت اجتماعی، عوامل پیشگویی‌کننده معناداری با دلبستگی مادر و جنین بودند. به‌طوری که هرچه اضطراب بالاتر و حمایت اجتماعی پایین‌تر باشد دلبستگی مادر و جنین به‌طور معناداری کمتر است (22). بسیاری از تحقیقات بر تاثیرات استرس و اختلالات رابطه مادر و فرزند کار کرده و یا بر تجربیات بعد از زایمان مادران مثل رابطه بعدی مادران با کودکان و متغیرهای زمینه‌ای تمرکز داشته‌اند (23). در تحقیقی (Mazzeschi et al, 2015)  نشان داده شده است که عوامل بارداری و حول و حوش زایمان رابطه معناداری با ارتباط مادر و جنین دارد. اضطراب و استرس دوران بارداری و هماهنگی والدی (Dyadic adjustment) از جمله عوامل پیشگویی‌کننده دلبستگی مادر و جنین می‌باشد (24). پاسخ زنان به عوامل تنیدگی‌زای بارداری متفاوت است. برخی از پژوهشگران معتقدند اضطراب شدید در دوران بارداری به دلبستگی مادر و جنین آسیب می‌رساند و توانایی مادر را در ایفای نقش مادری کاهش می‌‌‌دهد (25). دلبستگی بالاتر مادر و جنین با افزایش باندینگ مادر و شیرخوار همراه است که در پی آن مسئولیت‌پذیری والدی در قبال شیرخوار بیشتر می-باشد؛ بدین صورت با حمایت‌‌های عاطفی، مراقبتی و بهداشتی ایده آلی همراه خواهد بود (11). به طوری که در پروتکل‌های کشورهای دیگر حمایت همه جانبه اجتماعی برای این زنان فراهم امده است (26) و به نظر می‌رسد لزوم شناسایی این مادران و طراحی پروتکل در کشور ما نیز به چشم می‌خورد. از جمله محدودیت‌های مطالعه می‌‌‌توان به این مورد اشاره کرد که اکثر پژوهش‌ها داخلی بر مفهموم دلبستگی بعد از تولد تمرکز داشتند و به دلبستگی در دوران جنینی کمتر توجه شده بود، از این‌رو جستجو به زمان طولانی‌تری نیاز داشت. از دیگر محدودیت‌ها شرایط اپیدمی کرونا در این زمان بود که نمونه‌گیری از قشر حساس مادران باردار را برای ما مشکل کرد.
نتیجه‌گیری
دلبستگی مادر و جنین مهم‌ترین پیوند عاطفی بین مادر و جنین است و نقش حیاتی در زندگی روانی و جسمانی آن‌ها دارد. اما تولد فرزند علی‌رغم اینکه یک اتفاق خوشحال‌کننده است، مادر را در بحران و استرس زیادی قرار می‌دهد و او را با نقش‌ها و مسئولیت‌های جدیدی روبه‌رو می‌کند. از این‌رو ضرورت پژوهش پیرامون ارتباط این دو متغیر آشکار می‌شود. یافته‌‌های پژوهش نشان می‌‌دهد که با افزایش دلبستگی و کاهش استرس والدی می‌توان شاهد مسئولیت پذیری والدی بیشتر در قبال شیرخوار باشیم. به عبارت دیگر مفهوم دلبستگی مادر و جنین، باعث افزایش سلامت و رفتارهای سلامت مادر شده و همین امر تضمین کننده سلامت روانی و جسمانی کودک در آینده می‌باشد. لذا می‌توان انتظار داشت با حمایت‌های عاطفی، مراقبتی و بهداشتی بهتری همراه بوده و ضرورت انجام پژوهش‌های بیشتری، در این حیطه را خاطر نشان می‌شود. پیشنهاد می‌شود پژوهشگران علاقه‌‌‌مند به این حوزه، در انجام تحقیقات کاربردی در خصوص : 1) شناسایی عوامل موثر در ایجاد تنش و استرس والدی و 2) راه¬های مقابله با آن، 3) شناسایی عوامل تاثیرگذار بر دلبستگی مادر و جنین و 4) تقویت عوامل موثر، در جهت حمایت بیشتر مادر گام بردارند. هم‌چنین با ارزیابی مادران باردار، افرادی با استرس والدی بالا شناسایی شده و به مراکز مشاوره ارجاع گردند. پژوهش در زمینه اثربخشی درمان‌های مختلف بر استرس والدی نیز می‌تواند گامی موثر برای شناسایی روش درمانی ارجح برای مشاوران در این زمینه باشد.
سپاس‌گزاری
بدین‌وسیله محققین از همکاران مرکز جامع سلامت بروجن و کلیه مادرانی که در این مطالعه شرکت کردند کمال تشکر را دارد.
حامی مالی: دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
تعارض در منافع: وجود ندارد.
ملاحظات اخلاقی
پروپوزال این تحقیق توسط معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان تایید شده است.
(کد اخلاق IR.MUI.RESEARCH.REC.1400.336).
مشارکت نویسندگان
فاطمه ترابی در ارائه ایده و طراحی مطالعه، فریبا درودگر در جمع‌آوری داده‌ها، معصومه پیرهادی در تجزیه و تحلیل داده‌ها و زهرا بکرانی در تهیه و ارائه مقاله مشارکت داشته و همه نویسندگان در تدوین، ویرایش اولیه و نهایی مقاله و پاسخگویی به سوالات مرتبط با مقاله سهیم هستند.
 
 

References:

 
1-    Jamshidimanesh M, Astaraki L, Behboodi Moghadam Z, Taghizadeh Z, Haghani H. Maternal-Fetal Attachment and its Associated Factors. Journal of Hayat 2013; 18(5): 33-45. [Persian]
2-    Javadifar N, Majlesi F, Nikbakht A, Nedjat S, Montazeri A. Journey to Motherhood in the First Year after Child Birth. J Family Reprod Health 2016; 10(3): 146-53.
3-    Forster DA, McLachlan HL, Rayner J, Yelland J, Gold L, Rayner S. The Early Postnatal Period: Exploring Women's Views, Expectations and Experiences of Care Using Focus Groups in Victoria, Australia. BMC Pregnancy Childbirth 2008; 8: 27.
4-    Tirgari B, Rayyani M, Cheraghi MA, Mangeli M. Experiences of Iranian Teen Mothers with Parenting Stress: A Qualitative Study. Compr Child Adolesc Nurs 2020; 43(3): 203-16.
5-    Ding XX, Wu YL, Xu SJ, Zhu RP, Jia XM, Zhang SF, et al. Maternal Anxiety during Pregnancy and Adverse Birth Outcomes: A Systematic Review and Meta-Analysis of Prospective Cohort Studies. J Affect Disord 2014; 159: 103-10.
6-    Matthies LM, Müller M, Doster A, Sohn C, Wallwiener M, Reck C, et al. Maternal–Fetal Attachment Protects Against Postpartum Anxiety: The Mediating Role of Postpartum Bonding and Partnership Satisfaction. Arch Gynecol Obstet 2020; 301(1): 107-17.
7-    Salehi K, Taleghani F, Kohan S. Effect of Attachment-Based Interventions on Prenatal Attachment: a Protocol for Systematic Review. Reprod Health 2019; 16(1): 42.
8-    Shokoohi-Yekta M, Alavinezhad S, Sajjadi S. Maternal Fetal Attachment: During and after Pregnancy. Rooyesh 2019; 7(10): 97-118. [Persian]
9-    Ghelichi F, Roshan R, Khodabakhshi Kolaee A. Comparing of Maternal-Fetal Attachment and Pregnancy Anxiety in Surrogate Women and Normal Pregnancy. Iran J Obstet Gynecol Infertil 2017; 19(224): 46-53. [Persian]
10-    Brandon AR, Pitts S, Denton WH, Stringer CA, Evans HM. A History of the Theory of Prenatal Attachment. J Prenat Perinat Psychol Health 2009; 23(4): 201-22.  
11-    Shreffler KM, Spierling TN, Jespersen JE, Tiemeyer S. Pregnancy Intendedness, Maternal–Fetal Bonding, and Postnatal Maternal–Infant Bonding. Infant Ment Health J 2021; 42(3): 362-73.
12-    Salisbury A, Law K, LaGasse L, Lester B. Maternal-Fetal Attachment. JAMA 2003; 289(13):1701.
13-    Salehi K, Salehi Z, Shaali M. The Effect of Education of Fetal Movement Counting on Maternal-Fetal Attachment in the Pregnant Women: A Randomized Controlled Clinical Trial. International Journal of Pediatrics 2017; 5(4): 4699-706.
14-    Ertmann RK, Bang CW, Kriegbaum M, Væver MS, Kragstrup J, Siersma V, et al. What Factors are Most Important for the Development of the Maternal–Fetal Relationship? A Prospective Study among Pregnant Women in Danish General Practice. BMC Psychol 2021; 9(1): 2.
15-    Taylor CA, Guterman NB, Lee SJ, Rathouz PJ. Intimate Partner Violence, Maternal Stress, Nativity, and Risk for Maternal Maltreatment of Young Children. Am J Public Health 2009; 99(1): 175-83.
16-    Tommiska V, Ostberg M, Fellman V. Parental Stress in Families of 2 Year Old Extremely Low Birthweight Infants. Arch Dis Child Fetal Neonatal Ed 2002; 86(3): F161-4.
17-    da Rosa KM, Scholl CC, Ferreira LA, Trettim JP, da Cunha GK, Rubin BB, et al. Maternal-Fetal Attachment and Perceived Parental Bonds of Pregnant Women. Early Hum Dev 2021; 154: 105310.
18-    Maas AJ, de Cock ES, Vreeswijk CM, Vingerhoets AJ, van Bakel HJ. A Longitudinal Study on the Maternal–Fetal Relationship and Postnatal Maternal Sensitivity. Journal of Reproductive and Infant Psychology 2016; 34(2): 110-21.
19-    Hruschak JL, Palopoli AC, Thomason ME, Trentacosta CJ. Maternal‐Fetal Attachment, Parenting Stress during Infancy, and Child Outcomes at Age 3 Years. Infant Ment Health J 2022; 43(5): 681-94.
20-    Yarcheski A, Mahon NE, Yarcheski TJ, Hanks MM, Cannella BL. A Meta-Analytic Study of Predictors of Maternal-Fetal Attachment. Int J Nurs Stud 2009; 46(5): 708-15.
21-    Cranley MS. Development of a Tool for the Measurement of Maternal Attachment during Pregnancy. Nurs Res 1981; 30(5): 281-4.
22-    Hopkins J, Miller JL, Butler K, Gibson L, Hedrick L, Boyle DA. The Relation between Social Support, Anxiety and Distress Symptoms and Maternal Fetal Attachment. J Reprod Infant Psychol 2018; 36(4): 381-92.
23-    Zhang L, Wang L, Cui S, Yuan Q, Huang C, Zhou X. Prenatal Depression in Women in the Third Trimester: Prevalence, Predictive Factors, and Relationship with Maternal-Fetal Attachment. Front Public Health 2021; 8: 60200.
24-    Mazzeschi C, Pazzagli C, Radi G, Raspa V, Buratta L. Antecedents خf Maternal Parenting Stress: The Role of Attachment Style, Prenatal Attachment, and Dyadic Adjustment in First-Time Mothers. Front Psychol 2015; 6: 1443.
25-    Sajjadi Anari S, Zahrakar K, Mohsenzadeh F, Karamnia M, Shokoohi Yekta M, Alavinezhad S. Efficacy of Maternal Fetal Attachment Techniques on Enhancing Mother's Attachment to the Fetus. Developmental Psychology (Journal of Iranian Psychologists) 2016; 12:(47): 281-8. [Persian]
26-    Pontoppidan M, Nygaard L, Thorsager M, Friis-Hansen M, Davis D, Nohr EA. The FACAM Study: Protocol for a Randomized Controlled Study of an Early Interdisciplinary Intervention to Support Women in Vulnerable Positions through Pregnancy and the First 5 Years of Motherhood. Trials 2022; 23(1): 73.