ماهنامه علمی پ‍ژوهشی

مقدمه
آترواسکلروز در نتیجه رسوب لیپید بر دیواره رگها ایجاد شده و می‌تواند موجب تنگی عروق و آسیب‌های شدید در بدن بیماران شود (1). آترواسکلروز کاروتید یکی از علل مهم سکته مغزی ایسکمیک است (2) و در بیماران مبتلا به تنگی شدید اندارترکتومی کاروتید (CEA) به‌طور قابل‌توجهی بیشتر رخ می‌دهد (3). کلسیفیکاسیون در دیواره کاروتید می‌تواند یک آسیب‌شناسی اولیه باشد، که بسیار قبل از تنگی پلاک رخ می‌دهد و از این‌رو به عنوان تصلب شرایین توصیف می‌شود. کلسیفیکاسیون شریان کاروتید (CAC) اغلب با تنگی چشمگیر (>50 درصد) تشخیص داده می‌شود (4). تشخیص آن با استفاده از توموگرافی کامپیوتری پرتو مخروطی (CBCT) توسط دندانپزشکان امکانپذیر است. این تکنیک رادیوگرافی سه بعدی در برنامه‌ریزی درمان ایمپلنت برای کمک به دندانپزشکان برای تعیین حجم و ابعاد استخوان برای کاشت ایمپلنت مورد استفاده قرار می‌گیرد، که به‌طور بالقوه یافته‌های همزمان را به تصویر می‌کشد (5)، CBCT هم‌چنین می‌تواند یافته‌های طبیعی و پاتولوژیک مربوط به ساختارهای استخوانی ستون فقرات گردنی و قاعده جمجمه و هم‌چنین برخی از بافت‌های نرم را آشکار کند (6). مدیریت مناسب یافته‌های تصادفی مانند کلسیفیکاسیون شریان کاروتید می‌تواند از پیامدهای نامطلوب در این بیماران جلوگیری کند (7). از آنجا که تشخیص زود هنگام کلسیفیکاسیون شریان کاروتید توسط دندانپزشکان می‌تواند به پیشگیری و کاهش اختلالات سربروواسکولار کمک کند و هم‌چنین باتوجه به این‌که در جستجوهای انجام شده، مطالعه مشابه داخلی که از رادیوگرافی CBCT جهت تشخیص کلسیفیکاسیون شریان کاروتید استفاده نموده باشند، یافت نشد، هم‌چنین دقت بالای این رادیوگرافی در تشخیص کلسیفیکاسیون، مطالعه حاضر با هدف بررسی فراوانی کلسیفیکاسیون شریان کاروتید در کلیشه های رادیوگرافی CBCT انجام شد.

روش بررسی
در این مطالعه توصیفی- مقطعی، 320 تصویر CBCT موجود در آرشیو یک مرکز خصوصی رادیولوژی دهان، فک و صورت در شهر تهران بین سالهای 1395تا 1399که جهت معاینات روتین (تشخیص و درمان) مراجعه نموده بودند، بررسی شدند. برای هر بیمار سن و جنس ثبت گردیده و شریان کاروتید داخلی و خارجی در سه بعد اگزیال، کرونال و ساژیتال جهت تعیین وجود کلسیفیکاسیون مورد ارزیابی قرار گرفت. تصاویری مورد مطالعه قرار گرفتند که حداقل حدفاصل بین مهره‌های  C3و C4 در مقطع مشخص بودند. جهت رعایت اصول اخلاقی، داده‌های استخراج شده از کلیشه‌های رادیوگرافی CBCT بیماران به‌صورت محرمانه حفظ شد. تصاویر مورد بررسی در این مطالعه با دستگاه تصویر‌برداری CBCTبا نام تجاری Soredex SCANORA® 3Dx ساخت کشور فنلاند (Helsinki) و دارای FOV (7.5 cm × 10.0 cm) و سایز وکسل ۲۰۰ میکرومتر گرفته شده بودند. شرایط اکسپوز دستگاه KVP۹۰ و شدت جریان mA۸ بوده و زمان اکسپوژر دستگاه برای تصاویر ۱۶ثانیه بوده است.
تمامی تصاویر توسط محقق (دانشجوی دندانپزشکی عمومی) تحت نظارت متخصص رادیولوژی دهان، فک و صورت که هیچ دخالتی در درمان بیماران نداشتند در یک اتاق تاریک با نور کم و با استفاده از مانیتور 5/18 اینچ با رزولوشن ۷۶۸× ۱۳۶۰ پیکسل و در حالی‌که امکان تغییر بزرگ‌نمایی، کنتراست و روشنایی فراهم بود، ارزیابی شد. در صورت مشکل در تشخیص، تصاویر توسط متخصص رادیولوژی دهان و فک بررسی شده و تصمیم واحد گرفته می‌شد.
تجزیه و تحلیل آماری
 داده‌ها پس از جمع‌آوری در محیط نرم‌افزارversion 17  SPSS  وارد شده، جداول و شاخص‌های مورد نیاز تهیه و جهت محاسبات آماری از آزمون‌های Chi-square و T-testاستفاده شد. سطح معنی‌داری آماری کمتر 0/05 در نظر گرفته شد.


نتایج
از 320رادیوگرافی CBCT مورد بررسی، 180 مورد (56/3 درصد) متعلق به زنان و 140 مورد (43/8 درصد) متعلق به مردان بود. از مجموع رادیوگرافی‌های بررسی شده در 11 مورد (3/4 درصد) کلسیفیکاسیون شریان کاروتید تشخیص داده شد، که از این تعداد 8 مورد در مردان و 3 مورد در زنان مشاهده شد. نتایج آزمون آماری Chi-Square نشان داد ارتباط آماری معنی‌داری بین وجود کلسیفیکاسیون شریان کاروتید با جنسیت بیماران وجود داشت (0/048=P) (جدول و نمودار 1). میانگین سنی افرادی که کلیشه‌های رادیوگرافی آنها مورد بررسی قرار گرفت 12/67±7836 سال با دامنه سنی 86-12 سال بود. میانگین سنی افرادی که برای آن‌ها کلسیفیکاسیون شریان کاروتید تشخیص داده شد، 20/07±52/55 سال بود. نتایج آزمون آماری t-test نشان داد ارتباط آماری معنی‌داری بین وجود کلسیفیکاسیون شریان کاروتید با سن بیماران وجود داشت (0/0001>P)(جدول و نمودار 2).
در مطالعه حاضر فراوانی کلسیفیکاسیون شریان کاروتید 3/4درصد بود.Chicano  و همکاران (8) در یک مطالعه مروری، شیوع CAC نزدیک به تصویر مهره های C3-C4برروی بافت نرم دور این مهره ها را در مطالعات بین 5-3 درصد گزارش کرده‌اند، که با نتایج مطالعه حاضر، مطابقت دارد. فامیلی (9) در مطالعه بر روی 490 رادیوگرافی C‏BCT ، شیوع CAC را  6/76درصد، Wells (10) در بررسی 308 رادیوگرافی C‏BCT  شیوع این ضایعه را 4/10درصد، Barghan و همکاران (6) در بررسی400 رادیوگرافی C‏BCT فراوانی کلسیفیکاسیون شریان کاروتید خارجی را 10/41 درصد و Bukhariو همکاران (11) با بررسی 608 CBCT ، موارد بروز CAC را 17/76درصد گزار ش نموده اند. با توجه به این که ابزار بررسی در مطالعات مذکور مانند مطالعه حاضر رادیوگرافی CBCT بوده ، شیوع بیشترCAC در این مطالعات را می¬توان به تفاوت در سبک زندگی افراد در جوامع مختلف، سن و نسبت متفاوت زنان و مردان مورد بررسی نسبت داد. به‌طور‌کلی افزایش درصد فراوانی  CAC در مطالعاتی‌که با استفاده از رادیوگرافی C‏BCT انجام شده نشان می‌دهد،که این روش در مقابل روش‌های تصویربرداری دو بعدی مانند پانورامیک در تشخیص CAC در بیماران در معرض خطر برتر است. در مطالعه حاضر میانگین سنی افرادی در آنها  CACمشاهده شد، 07/52±55/20 سال بود. در مطالعه Wells (10) نیز میانگین سن نمونه‌ها مانند مطالعه حاضر 52 سال بود. در مطالعات مشابه دیگر مانند مطالعه توکلی و مهران (12) و فامیلی (9) نیز از سن به عنوان ریسک فاکتور مهمی برای C‏AC یاد شده است، هم‌چنین به گزارش Mutalik وTadinada (13) تعداد و شدت کلسیفیکاسیون نیز با افزایش سن افزایش می¬یابد. سن بالا در مطالعات متعددی که در بررسی تنگی عروق انجام شده به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل تصلب شرایین نام برده شده است. به‌نظر می‌رسد، سن بالا یکی از عوامل اصلی در احتمال بروز CAC در بیماران نیز می‌باشد (10). ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬نتایج مطالعه حاضر نشان داد فراوانی‌CAC در مردان (8 مورد) به‌طور معنی‌داری بیشتر از زنان(3 مورد) بود. که با نتایج اکثر مطالعات مشابه هم‌خوانی دارد. به عنوان مثال نتایج مطالعه مهران (14) نشان داد از ۱۰ مورد شریان کاروتید یافت شده ۷ مورد متعلق به مردان و ۳ مورد متعلق به زنان بود. هم‌چنین در مطالعه ایمانی‌مقدم (15) فراوانی آترومای کاروتید در مردان نسبت به زنان بیشتر بود، به‌طوری که از مجموع 5 مورد آترومای کاروتید، 4 مورد در مردان و 1 مورد در زنان مشاهده شد. در مطالعه Friedlander (16) نیز نسبت ابتلای مردان به آتروما به زنان 3 به 1 و در مطالعه Kansu (17) و  Bukhariو همکاران (11) نسبت مردان مبتلا نسبت به زنان 2 به 1¬گزارش شده، در مطالعه Johansson و همکاران (18) و  Wells(10) هم شیوع این ضایعه در مردان بیشتر از زنان ذکر گردیده است. وی ارتباط آماری معنی‌داری بین سیگار کشیدن، مصرف بیش از حد الکل و وجود کلسیفیکاسیون شدید در مردان مشاهده کرد. Dossabhoy  و Ary (19) نیز عنوان کرده‌اند بیماری آترواسکلروتیک شریان کاروتید در مردان نسبت به زنان شیوع بیشتری دارد. با این‌حال، پیامدهای مربوط به بیماری‌های کاروتید در زنان بدتر است. طبق گفته این محققین تحقیقات نشان داده است که این نابرابری‌ها به دلیل عوامل متعددی از جمله نژاد، پاتوفیزیولوژی بیماری، دسترسی به مراقبت، تبعیض در ارائه خدمات و وضعیت اجتماعی-اقتصادی است (19). در مطالعه دیگری دلیل این نابرابری را به بالاتر بودن بعضی عوامل خطر از جمله کشیدن سیگار در مردان نسبت داده‌اند (17). با توجه به این که شیوع CAC در جمعیت عمومی کم است، غربالگری معمول برای تنگی کاروتید در بزرگسالان توصیه نمی‌شود (19). اما به اعتقاد Barghan و همکاران (6) مرور جامع تصاویر CBCT فراتر از منطقه مورد نظر، به¬ویژه یافته‌های تصادفی در قاعده جمجمه، مهره‌های گردن، راه هوایی حلق و بافت نرم، برای جلوگیری از پیشرفت ضایعات بالینی مهم ضروری است.
 



تصویر1: کلسیفیکاسیون شریان کاروتید در رادیوگرافی C‏BCT

جدول1: توزیع فراوانی کلسیفیکاسیون شریان کاروتید برحسب جنسیت







نمودار1: توزیع فراوانی کلسیفیکاسیون شریان کاروتید برحسب جنسیت


جدول2: توزیع فراوانی کلسیفیکاسیون شریان کاروتید برحسب سن







نمودار2: توزیع فراوانی کلسیفیکاسیون شریان کاروتید برحسب سن
 
نتیجه‎گیری
بر اساس نتایج، فراوانی کلسیفیکاسیون شریان کاروتید در مردان و افراد میانسال بیشتر بود. با توجه به فراوانی کلسیفیکاسیون شریان کاروتید در رادیوگرافی CBCT به‌نظر می‌رسد این رادیوگرافی علاوه بر استفاده تشخیصی در دندانپزشکی برای کشف ضایعاتی مانند کلسیفیکاسیون شریان کاروتید مفید می‌باشد. با توجه به قابلیت CBCT در بررسی لندمارک‌ها در پلن‌های نان ارتوگنال، بررسی مسیر شریان‌ها به راحتی با رسم پلن‌های نان ارتوگنال قابل بررسی است که مزیت این مدالیته نسبت به CT را بیان می‌کند. پیشنهاد می‌گردد از این رادیوگرافی به منظور تشخیص کلسیفیکاسیون شریان کاروتید استفاده گردد.
سپاس گزاری
مقاله حاضر برگرفته از رساله دکتری دندانپزشکی به شماره 1168 مصوب در شورای پژوهشی دانشکده دندانپزشکی یزد می‌باشد.
حامی مالی: دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
تعارض در منافع: وجود ندارد.
ملاحظات اخلاقی
این مطالعه در «کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد» به شماره  IR.SSU.REC.1400.018 به تصویب رسیده است.
مشارکت نویسندگان
در ارائه ایده، مسعود اسماعیلی و سیدحسین رضوی، در طراحی مطالعه، شمس‌الدین یوسفی و یاسر صافی در جمع‌آوری داده‌ها، آمنه حسینی یکانی و زهرا امیری در تجزیه و تحلیل داده‌ها مشارکت داشته و همه نویسندگان در تدوین، ویرایش اولیه و نهایی مقاله و پاسخگویی به سوالات مرتبط با مقاله سهیم هستند.
 

References:
 
1-    Hekmatnia A, Pourmoghaddas A. Prevalence of Increased Intima-Media Thickness Ratio of Carotid Arteries in Patients with Coronary Artery Disease. J Inflamm Dis 2003; 7(2): 105-10.[Persian]
2-    Grau AJ, Weimar C, Buggle F, Heinrich A, Goertler M, Neumaier S, et al. Risk Factors, Outcome, and Treatment in Subtypes of Ischemic Stroke: The German Stroke Data Bank. Stroke 2001; 32(11): 2559-66.
3-    Chaturvedi S, Bruno A, Feasby T, Holloway R, Benavente O, Cohen SN, et al. Carotid Endarterectomy--An Evidence-Based Review: Report of the Therapeutics and Technology Assessment Subcommittee of the American Academy of Neurology. Neurology 2005; 65(6): 794-801.
4-    Garoff M, Johansson E, Ahlqvist J, Jäghagen EL, Arnerlöv C, Wester P. Detection of Calcifications in Panoramic Radiographs in Patients with Carotid Stenoses ≥50%. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol 2014; 117(3): 385-91.
5-    Allareddy V, Vincent SD, Hellstein JW, Qian F, Smoker WRK, Ruprecht A. Incidental Findings on Cone Beam Computed Tomography Images. Int J Dent 2012; 2012: 871532.
6-    Barghan S, Tahmasbi Arashlow M, Nair MK. Incidental Findings on Cone Beam Computed Tomography Studies Outside of the Maxillofacial Skeleton. Int J Dent 2016; 2016: 9196503.
7-    Çakur B, Sümbüllü M, Dağistan S, Durna D. The Importance of Cone Beam CT in the Radiological Detection of Osteomalacia. Dentomaxillofac Radiol 2012; 41(1): 84-8.
8-    Cakur B, Sümbüllü MA, Dagistan S, Durna D. Panoramic Radiograph as a Method for Detecting Calcified Atheroma Plaques. Review of literature. Medicina Oral, Patologia Oral Y Cirugia Bucal 2006; 11(3): E261-6.
9-    Famili A. Prevalence of Carotid Atheroma on Cone Beam Computed Tomography [thesis]. Tehran: Shahid Beheshti University of Medical Sciences and Health Services; 2017.
10-    Wells AB. Incidence of Soft Tissue Calcifications of the Head and Neck Region on Maxillofacial Cone Beam Computed Tomography[Electronic Theses and Dissertations]. University of Louisville; 2011.
11-    Bukhari J, Mahdian M, Colosi D. Carotid Artery Calcifications Detected by CBCT in Patients with a History of Hypertension. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol 2019; 128(4): e156.
12-    Dhake P, Nagpal D, Chaudhari P, Lamba G, Hotwani K, Singh P. Buffered Articaine Infiltration for Primary Maxillary Molar Extractions: A Randomized Controlled Study. J Dent Anesth Pain Med 2022; 22(5): 387-94.
13-    Mutalik S, Tadinada A. Assessment of Relationship between Extracranial and Intracranial Carotid Calcifications-A Retrospective Cone Beam Computed Tomography Study. Dentomaxillofac Radiol 2019; 48(8): 20190013.
14-    Slevin M, Wang Q, Font MA, Luque A, Juan-Babot O, Gaffney J, et al. Atherothrombosis and Plaque Heterology: Different Location or a Unique Disease? Pathobiology 2008; 75(4): 209-25.
15-    ImaniMoghaddam M, JavadzadehBluori A, AhmadianYazdi A, Daneshvar F. A One Year Prevalence Study on Soft Tissue Opacities in Panorarnic Radiography in Patients Referred to Radiology Department of Mashhad Dental School. J Mashhad Dent Sch 2011; 34(4): 271-80.[Persian]
16-    Friedlander AH, Cohen SN. Panoramic Radiographic Atheromas Portend Adverse Vascular Events. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2007; 103(6): 830-5.
17-    Kansu O, Ozbek M, Avcu N, Gençtoy G, Kansu H, Turgan C. The Prevalence of Carotid Artery Calcification on the Panoramic Radiographs of Patients with Renal Disease. Dentomaxillofac Radiol 2005; 34(1): 16-9.
18-    Johansson EP, Ahlqvist J, Garoff M, Karp K, Jäghagen EL, Wester P. Ultrasound Screening for Asymptomatic Carotid Stenosis in Subjects with Calcifications in the Area of the Carotid Arteries on Panoramic Radiographs: A Cross-Sectional Study. BMC Cardiovas Disord 2011; 11(1): 44.
19-    Dossabhoy S, Arya S. Epidemiology of Atherosclerotic Carotid Artery Disease. Semin Vasc Surg 2021; 34(1): 3-9.