ماهنامه علمی پ‍ژوهشی

مقدمه
پاتولوژی‌ها و ابنورمالیتی‌های دندانی می‌توانند ناشی از عوامل ژنتیکی مانند ارث و جهش‌های ژنتیکی، اختلالات متابولیک و عوامل محیطی از قبیل عوامل شیمیایی، فیزیکی یا زیست محیطی باشند (1). از جمله شایع ترین این ناهنجاری‌ها می‌توان به استئیت پری آپیکال، کیست فولیکولار، تغییر در تعداد دندان‌ها، دندان اضافه، missing دندانی، dense in dente ، دیلاسریشن، تارودنتیسم و تغییر در سایز دندان‌ها اشاره کرد (2‌,1). اهمیت این ضایعات در تشخیص به هنگام آن‌ها می‌باشد چرا که درمان زودهنگام این ضایعات می‌تواند از ناهنجاری‌های فک و صورت و عوارض دیگر جلوگیری کند (2). به منظور تشخیص این ناهنجاری‌ها علاوه بر مشاهدات بالینی، اقدامات پاراکلینیکی مانند رادیوگرافی ضروری هستند(‌2,‌1). از آنجایی که در اکثر موارد این ضایعات بدون علامت هستند؛ اغلب به‌صورت تصادفی در تصاویر مختلف رادیوگرافی کشف می شوند (3). بیش تر این یافته‌های تصادفی مربوط به دندان‌ها می‌باشند ازجمله نهفتگی دندان (4). با توجه به اصلALARA As Low As Reasonably Achievable  که لازم است که اکسپوژر بیمار به اشعه یونیزان تا حد امکان پایین نگه داشته شود، رادیوگرافی پانورامیک تنها پس از معاینه کلینکی کامل تجویز می‌شود (4). این تکنیک تصویربرداری اجازه مشاهده آسان آنومالی‌ها و پاتولوژی‌ها و ضایعات در ناحیۀ فک و صورت را می‌دهد و حتی می‌تواند منجر به تشخیص یافته‌های تصادفی در بیمارانی شود که جهت معاینۀ اولیه مراجعه کرده‌اند (2). شیوع این یافته‌ها در مطالعاتی که با استفاده از تصاویر پانورامیک انجام گرفته است از 43/28درصد تا 85 درصد ذکر شده است (6‌,‌5). رادیوگرافی پانورامیک یکی از متداول‌ترین انواع پرتونگاری در دندانپزشکی است، که از زمان معرفی به جامعه دندانپزشکی، به عنوان ابزار ارزشمندی در تشخیص ضایعات فک و صورت مطرح بوده است (7). به عنوان یک تصویر دوبعدی، نمای پانورامیک، با وجود مقداری اختلافی بزرگنمایی و دیستورشن، یک تصویر با کیفیت قابل قبول فراهم می‌کند تا یک دید کلی و فوری به کل سیستم ماگزیلوفاشیال بیمار داشت. ارائه تصویری واحد و وسیع از هر دو فک، دندان‌ها، سینوس های ماگزیلاری‌، حفرات بینی و مفصل گیجگاهی فکی از جمله توانایی‌های این روش محسوب می‌شود که امکان مشاهده پاتولوژی‌ها و ضایعات فکی و آنومالی‌های دندانی را در ناحیه ماگزیلوفاشیال فراهم می‌آورد (8). مزیت اصلی تصویر پانورامیک نمایش هر دو فک بالا و پایین در یک تصویر است (4). دیگر مزایای آن دوز پائین اشعه، راحتی بیشتر برای بیمار (لزومی به قرار دادن فیلم‌ها در دهان وجود ندارد)، وجود امکان استفاده برای بیمارانی که نمی‌توانند دهانشان را باز کنند ،کاهش زمان مورد نیاز جهت تهیه عکس و ... می‌باشد (9). در مقابــل، قــدرت تفکیــک (resolution) رادیوگرافی پانورامیک در مقایسه با تصاویر داخل دهانی نظیر پری اپیکال و بایت وینگ کمتر اسـت و بـدین ترتیـب تـشخیص پوسـیدگی‌هـای کوچـک و تحلیـل انـدک اسـتخوان در بیمـاری‌هـای پریودنتال به کمک رادیوگرافی پانورامیک امکان پذیر نمی‌باشد (10). این رادیوگرافی برای غربالگری‌های متداول بیماران در مراکز مختلف دندانپزشکی به کار می‌رود (7). هم‌چنین در درمان ارتودنسی از تصاویر پانورامیک به‌صورت روتین در ترکیب با مشاهدات بالینی استفاده می‌شود. به طوری‌که گزارش شده است که بیش از 90درصد متخصصان ارتودنسی برای بیماران خود رادیوگرافی پانورامیک تجویز می‌کنند (11). از آنجا که ارزیابی دقیق رادیوگرافی پانورامیک گاهی منجر به کشف تصادفی یافته‌هایی غیر از دلیل اصلی شکایت بیمار برای مراجعه به دندانپزشک (chiefcomplaint) می‌گردد (2)؛ لذا دندانپزشکان باید قادر به شناسایی پاتولوژی‌ها و موارد نامعمول در گرافی‌های پانورامیک باشند چرا که برخی از این یافته‌ها نیاز به مداخلات درمانی دارند و لذا کشف زودهنگام آن‌ها می تواند از ایجاد عوارض احتمالی بعدی در بیمار جلوگیری نماید (5). با توجه به محدود بودن مطالعات صورت گرفته در زمینه تاثیر مفید کلیشه‌های پانورامیک در شناسایی و کشف یافته‌های تصادفی در ایران و اینکه تا کنون چنین تحقیقی در شهر یزد انجام نگرفته است مطالعه حاضر با هدف ارزیابی یافته‌های تصادفی در کلیشه‌های پانورامیک مراجعین به دانشکده دندانپزشکی یزد انجام شد.
روش بررسی
در این مطالعه توصیفی-مقطعی کلیه کلیشههای رادیوگرافی پانورامیک دیجیتال (Planmeca (FINLAND)) که در سال 1398 برای مراجعه کنندگان به بخش رادیولوژی دهان، فک و صورت دانشکده دندانپزشکی یزد، انجام شده بود از آرشیو سیستم موجود خارج شد و به‌صورت سرشماری مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت 1949 رادیوگرافی پانورامیک دارای کیفیت قابل قبول برای تشخیص ضایعات استخوانی، آنومالی‌های دندانی و سایر یافته‌های تصادفی مورد بررسی در مطالعه حاضر وارد مطالعه شدند و رادیوگرافی‌های فاقد این قدرت تشخیصی از مطالعه خارج شدند. شیوه گردآوری اطلاعات در این مطالعه به‌صورت میدانی و ابزار آن مشاهده بود. سن و جنس بیماران، هم‌چنین فک بالا یا پایین و سمت راست و چپ فکین که ضایعه و یا آنومالی در آن‌ها مشاهده شد در چک لیست ثبت گردید. یافته‌های تصادفی کشف شده، یعنی یافته‌هایی که مربوط به شکایت اصلی بیمار نبود؛ از قبیل آنومالی‌های دندانی مانند دندان غایب، دندان اضافه، دندان نهفته، missing دندانی و پاتولوژی‌های دیگر مانند ضایعات رادیولوسنت، رادیواپک فکی و ... در رادیوگرافی پانورامیک توسط محقق در چک لیست ثبت شد و یک رادیولوژیست فک وصورت صحت یافته ها را تأیید کرد (شکل 3-1).
تجزیه و تحلیل آماری
تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها با استفاده از نرم‌افزارSPSS version 16  صورت گرفته، جداول و شاخص‌های مورد نیاز تهیه و جهت محاسبات آماری از آزمون Chi-square استفاده شد. سطح معنی‌داری آماری 0/05 در نظر گرفته شد.
ملاحظات اخلاقی
داده‌های استخراج شده از کلیشه‌های رادیوگرافی پانورامیک بیماران به صورت محرمانه حفظ شد. لازم به ذکر است که این مطالعه در «کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد» به شماره IR.SSU.REC. 1399.134 به تصویب رسیده است.



 

شکل1: پالپ استون یا سنگ‌های پالپی در pulp chamber دندان‌های مولر ماگزیلا و مندیبل قابل مشاهده است.






شکل2: استئواسکلروز ایدیوپاتیک در پری‌اپیکال دندان پرمولر دوم سمت راست مندیبل،missing  یا غیبت دندان‌های لترال ماگزیلا و ضایعه رادیولوسنت پری‌اپیکال در پری‌اپیکال ریشه باقیمانده دندان پرمولردوم دوم سمت چپ مندیبل مشاهده می‌شود.




شکل 3: ادونتوما در خلف سمت راست ماگزیلا و دایلسریشن ریشه در دندان های لترال سمت راست ماگزیلا، کانین سمت چپ مندیبل و پرمولر دوم سمت راست مندیبل مشاهده می‌شود
 
نتایج
در این مطالعه 1949 کلیشه رادیوگرافی پانورامیک بررسی شد، در مجموع 2915 ناهنجاری و یا ضایعه تشخیص داده شد. از این تعداد 1678 عدد (57/5 درصد) در مردان و 1237 عدد (42/5درصد) در زنان دیده شد. میانگین سن افراد مورد مطالعه 15/41 ± 36/77 بود. کمترین تعداد ضایعات در کودکان (4درصد) و بیشترین آن در میانسالان (48/6 درصد) وجود داشت. فک پایین (69/3 درصد) و سمت چپ (76/8 درصد) بیشترین نواحی درگیر بودند. بیشترین ناهنجاری‌ها و ضایعات تشخیص داده شده به ترتیب در قسمت‌های چپ مندیبل، راست مندیبل، راست ماگزیلا و چپ ماگزیلا مشاهده شد. از کل کلیشه‌های رادیوگرافی مورد بررسی در 354 کلیشه هیچ نوع آنومالی و ضایعه‌ای مشاهده نشد، در سایر کلیشه‌ها حداقل یک ضایعه و آنومالی تشخیص داده شد. در اکثر کلیشه‌های مورد بررسی دو یا بیش از دو ضایعه و آنومالی مشاهده شد. ضایعات رادیولوسنت پری‌اپیکال و تحلیل استخوان مارژینال بیشترین فراوانی و سیست استخوانی ساده و استئومیلیت کمترین فراوانی را داشتند. فراوانی ضایعات مورد مطالعه بر حسب جنسیت بیماران در جدول2 آمده است. ضایعات رادیولوسنت پری اپیکال، تحلیل استخوان مارژینال و دندان عقل نهفته به ترتیب بیشترین فراوانی را در مردان و زنان داشتند. بر اساس نتایج آزمون آماری Chi-square تفاوت آماری معنی‌داری در وجود ضایعات/آنومالی‌ها بین مردان و زنان وجود داشت (0/0001‌>‌P). فراوانی ضایعات مورد مطالعه بر حسب گروه سنی بیماران در جدول 3 آمده است.در کودکان و جوانان وجود ضایعات رادیولوسنت پری‌اپیکال، در نوجوانان دندان عقل نهفته، در میانسالان و سالمندان تحلیل استخوان مارژینال بیشترین فراوانی را داشت. بر اساس نتایج آزمون آماری C‏hi-square تفاوت آماری معنی‌داری در وجود ضایعات/آنومالی‌ها بین گروه‌های سنی وجود داشت (0/0001<‌P). فراوانی ضایعات مورد مطالعه بر حسب سمت درگیر ضایعه/ آنومالی در جدول4 آمده است. در سمت راست فک ضایعات رادیولوسنت پری اپیکال، دایلسریشن و دندان عقل نهفته و در سمت چپ تحلیل استخوان مارژینال، ضایعات رادیولوسنت پری اپیکال و دندان عقل نهفته بیشترین فراوانی را داشتند. بر اساس نتایج آزمون آماری C‏hi-square تفاوت آماری معنی‌داری در وجود ضایعات/آنومالی‌ها بین دو سمت فک وجود داشت (0/0001‌>‌P). فراوانی ضایعات مورد مطالعه بر حسب فک درگیر ضایعه/ آنومالی در جدول5 آمده است. در فک بالا ضایعات رادیولوسنت پری‌اپیکال، پالپ استون و دایلسریشن و در فک پایین تحلیل استخوان مارژینال، ضایعات رادیولوسنت پری‌اپیکال و دندان عقل نهفته بیشترین فراوانی را داشتند. بر اساس نتایج آزمون آماری C‏hi-square تفاوت آماری معنی‌داری در وجود ضایعات/آنومالی‌ها بین دو فک وجود داشت (0/0001>P).
 


جدول1: جنس، گروه‌های سنی، فک و سمت درگیر در رادیوگرافی‌های مورد بررسی



جدول2 : تعداد و درصد فراوانی ضایعات مورد مطالعه در مردان و زنان




جدول3: تعداد و درصد فراوانی ضایعات مورد مطالعه در گروه های سنی کودک، نوجوان، جوان، میانسال، سالمند



جدول 4: تعداد و درصد فراوانی ضایعات مورد مطالعه در سمت راست و چپ فکین




جدول5: تعداد و درصد فراوانی ضایعات مورد مطالعه در فک بالا و پایین




 
بحث
در این مطالعه 1949 کلیشه رادیوگرافی پانورامیک بررسی شد. در مجموع 2915 ناهنجاری و یا ضایعه تشخیص داده شد. از آن جا که این مطالعه از نوع توصیفی می باشد، تنها آنالیز کاربردی آزمون مجذور کای بوده است. بیشتر ضایعات در مردان (57/5 درصد) و افراد میانسال (48/6 درصد) مشاهده شد. فک پایین (69/3 درصد) و سمت چپ (76/8 درصد) بیشترین نواحی درگیر بودند. ضایعات رادیولوسنت پری‌اپیکال، تحلیل استخوان مارژینال و دندان عقل نهفته به ترتیب بیشترین فراوانی را در مردان و زنان داشتند. فراوانی پالپ استون و دایلسریشن در این دو جنس کمتر (بیش از 7 درصد) و فراوانی سایر ضایعات کمتر از 4 درصد بود. در کودکان و جوانان وجود ضایعات رادیولوسنت پری‌اپیکال، در نوجوانان دندان عقل نهفته، در میانسالان و سالمندان تحلیل استخوان مارژینال بیشترین فراوانی را داشت. در مطالعه حاضر از 2915 ضایعه تشخیص داده شده در کلیشه‌های رادیوگرافی پانورامیک 810 مورد را ضایعات رادیولوسنت پری اپیکال تشکیل می‌دادند که 72/3 درصد این ضایعات در مندیبل دیده شدند. در مطالعه کامران (12) از 1290 مورد بیوپسی دهان، 130 مورد مربوط به ضایعات پری‌اپیکال بوده و شیوع این ضایعات در ناحیه مولر مندیبل بیشتر (30/8 درصد) گزارش شده است. در مطالعه دیهیمی و همکاران (13) از 10686 مورد بیوپسی دهان، 582 مورد (44/5 درصد) مربوط به ضایعات پری‌اپیکال بوده و شایع‌ترین محل درگیری در مولرهای مندیبل (48/3 درصد) بود. نتایج مطالعه Nascimento و همکاران (14) در بررسی 618 دندان تحت درمان ریشه (1146 کانال ریشه) نشان داد، 59/3 درصد دندان‌ها ضایعات پری‌اپیکال داشتند. شیوع ضایعات پری‌اپیکال در دندان‌های مولر فک بالا و دندان‌های قدامی بیشتر بود. در مطالعه بختیاری (15) نیز شیوع این ضایعات در مندیبل بیشتر بوده است. در مطالعه دیهیمی در حالیکه در مطالعه Lin و همکاران (16) شیوع ضایعات پری اپیکال در ماگزیلا بیشتر (73/80 درصد) بود. عوامل مختلفی مانند تفاوت در خدمات مراقبت سلامتی، وضعیت اجتماعی – اقتصادی، سن و جنس بیماران و روش‌های ارزیابی منجر به بروز اختلافات در گزارش شیوع ضایعات پری‌اپیکال شده‌اند (17). در مطالعه حاضر در کودکان و جوانان فراوانی ضایعات رادیولوسنت پری اپیکال، بیشتر بود. در مطالعه Lin و همکاران این ضایعات بیشتر در دهه چهارم و پنجم، در مطالعه کامران (12) و بختیاری (15) در دهه سوم و در مطالعه دیهیمی و همکاران (13) در دهه دوم مشاهده شده بود. دلیل شیوع بیشتر این ضایعات در مطالعه حاضر در ناحیه مندیبل و در کودکان می تواند به علت رویش دندان مولر مندیبل به عنوان اولین دندان دائمی و پوسیدگی زودهنگام آن در بسیاری از کودکان به‌علت آگاهی و نگرش پایین بهداشتی آن‌ها به علت سن پایین و عدم آگاهی بیشتر والدین از دائمی بودن این دندان و پیگیری درمان آن باشد. احتمال دیگر شیوع بیشتر این ضایعات در مطالعه حاضر در ناحیه مندیبل و در جوانان می تواند به علت تروماهای وارد شده به این ناحیه‌ باشد، بطوری که حدود 65-40 درصد  از شکستگی‌های صورت‌، شکستگی مندیبل را شامل می شود (18) و در افراد جوان بیشتر گزارش شده است (28-19). در بعضی مطالعه Matsui و همکاران (29) نیز مشاهده بیشترین پوسیدگی، بیماری های پالپ و پری اپیکال در دهه سوم زندگی علت شیوع ضایعات پری‌اپیکال عنوان شده است. نکته قابـل تامل این است که تشخیص ندادن ضایعه پری‌اپیکـال در رادیوگرافی پانورامیک تضمین کننده سلامت ناحیه  پری اپیکال نیست و شـاید به‌کارگیری روش تشخیصی پیشرفته در سه بعد راهکـار تشخیص بهتری ارائه دهد (30). بر اساس نتایج مطالعه کاظمی‌پور و همکاران (31) نیز ضایعات پری‌اپیکال که به‌طور طبیعی ایجاد شده‌اند، در تصاویر رادیوگرافی معمولاً دارای محدوده واضح و مشخص نمی‌باشند، استفاده از تکنیک‌های پردازش تصویر باعث تشخیص دقیق‌تر مرز ضایعات خواهد شد. در این مطالعه بیشترین یافته‌های تصادفی ضایعات رادیولوسنت پری‌اپیکال بودند، بررسی متون ارتباط این ضایعات با تحلیل استخوان مارژینال که دومین ضایعه شایع در مطالعه حاضر بود، نشان می دهد. نتایج مطالعه Yamasaki و همکاران بر روی یک مدل حیوانی نشان داد که ضایعه پری‌اپیکال، ابتدا به‌صورت مزیودیستالی با تحلیل استخوان اسفنجی و سپس به‌صورت عمودی همراه با تحلیل استخوان کورتیکال و سمان گسترش می‌یابد (32). Yu و Stashenko در یک مطالعه بر روی مدل حیوانی گزارش کردند رادیولوسنسی‌های پری‌اپیکال در 78 درصد حیوانات در روز پانزدهم دیده می‌شود (18)، Stashenko و Yu که حداکثر میزان تخریب استخوان در فعال‌ترین فاز پاتوژنز ضایعه پری‌اپیکال یعنی بین روزهای اول تا پانزدهم مشاهده می‌گردد (33). هر چند به نظر می‌رسد که این فاز عمدتاً قبل از تشخیص آن در تصاویر رادیوگرافی رخ دهد. اما به هر حال تشخیص زودهنگام این ضایعات از گسترش آن‌ها جلوگیری خواهد کرد. در مطالعه حاضر تحلیل استخوان مارژینال بیشترین فراوانی را در افراد میانسال و سالمندان داشت. افزایش سن بطور فیزیولوژیک در تحلیل کرست آلوئول موثر است. تحلیل استخوان آلوئول یا به عبارت دیگر کاهش ارتفاع استخوان ثبات بلند‌مدت سیستم دندانی را به مخاطره می اندازد. تشخیص زود هنگام این سیر تخریبی و حذف عواملی که سرآغاز تحلیل استخوان می باشند، از اهمیت زیادی برخوردار است (34). در مطالعه حاضر دندان عقل نهفته سومین یافته تصادفی در کلیشه‌های پانورامیک بوده و در نوجوانان (17-12 سال) شایع‌تر بود. پیش‌بینی در مورد نهفتگی ویا رویش دندان‌های مولر سوم قبل از سن 20 سالگی به دلیل تغییرات وضعیت این مولر‌ها در طول تکامل شان ممکن است با دقت کافی همراه نباشد (35,8). مطالعات طولی نشان داده اند که بسیاری از مولر های سوم تا سن 24 سالگی ویا بعد از آن رویش پیدا می کنند(10,5). Hattab گزارش کرد که 33/6 درصد از جمعیت حداقل یک دندان مولار سوم نهفته دارند که 15/9درصد در فک پایین رایج است (3). در حال حاضر، رادیوگرافی پانورامیک تکنیک انتخابی برای ارزیابی دندان مولر سوم نهفته فک پایین است. حساسیت تخمین زده شده برای نشانه های رادیوگرافی، به عنوان پیش بینی کننده ی آسیب عصبی در محدوده 24 تا 38 درصد و اختصاصیت بین 96 تا 98درصد می‌باشد (36). به این ترتیب، استفاده از رادیوگرافی پانورامیک، ارزیابی اولیه از هر گونه مشکلات مربوط به دندان عقل نهفته را ممکن می سازد (37). نتایج مطالعه طاهرپور سی‌سخت (38) در بررسی یافته های غیر طبیعی همراه با دندان عقل نهفته با بررسی 300 کلیشه رادیوگرافی پانورامیک، شیوع ضایعات را 6/6 درصد و در سمت راست مندیبل گزارش کرده است. در مطالعه حاضر به طور‌کلی بیشترین ضایعات در سمت چپ مندیبل مشاهده شدند، در مطالعه ساغروانیان و همکاران (39) و vignesvaran و همکاران (40) نیز شایع‌ترین مکان درگیری ضایعات پاتولوژیک (همراه با دندان عقل نهفته) سمت چپ مندیبل گزارش شده است. از طرفی بر اساس نتایج مطالعات نتایج مطالعه طاهرپور سی‌سخت (38) و Adelsperger و همکاران (41) ریسک عوارض ناشی از دندان‌های نهفته با افزایش سن مرتبط است به نظر می‌رسد با تشخیص زودهنگام دندان‌های نهفته و در صورت تشخیص دندانپزشک خارج کردن آن‌ها بتوان از بروز عوارض همراه با این دندان ها جلوگیری نمود. در مطالعه حاضر دایلسریشن با فراوانی  7/3 درصد و پالپ استون 7/2 درصد، چهارمین و پنجمین ضایعاتی بودند در رادیوگرافی‌ها مشاهده شدند. فروانی دایلسریشن در مطالعه بربار (42) در گیلان 3/6 درصد، در مطالعه سهرابی (43) در مازندران 2/8 درصد و کوزه کنانی (44) در کرمان  1/65 درصد گزارش شده است، که نسبت به نتایج مطالعه حاضر فراوانی کمتری داشتند. شیوع سنگ‏های پالپی طبق مطالعات متعدد انجام شده متفاوت بوده و براساس مکان، سن، وضعیت سلامت دندان‌ها و ابتلا به بیماری‏های سیستمیک فرق می‏نماید. در مطالعات آهنگری و همکاران در دانشگاه شهید بهشتی تهران 5/7 درصد و در مطالعه Ranjitkar و همکاران (45) در استرالیا 10/1 درصد بود که با نتایج مطالعه حاضر همسو می‌باشند. اما فراوانی این سنگ‌ها در مطالعات al-Hadi Hamasha و همکاران (46) در اردن 22 درصد، حکمتیان و همکاران (47) در اصفهان 25/6 درصد، کاظمی‌زاده و همکاران (48) در رفسنجان20 درصد، جوادزاده و همکاران (49) در گیلان 20/9 درصد گزارش شده است، که با نتایج مطالعه حاضر مغایر می‌باشد. به‌طور خلاصه ویژگی‌های جامعه مورد بررسی شده و نوع روش انتخابی برای مطالعه، از مهمترین دلایل تفاوت در نتایج تحقیقات بررسی فراوانی می‌باشند. به‌طور ایده آل بررسی رادیوگرافی ها در تشخیص رادیولوژی باید بدون داشتن سایر اطلاعات مؤثر در تشخیص، صورت گیرد. بدین ترتیب صورتی از تشخیص های احتمالی تنها به اتکای یافته های رادیوگرافی فراهم می شود. سپس تشخیص افتراقی می‌تواند با سایر اطلاعات در دسترس مانند مشاهدات بالینی، تاریخچه و رادیوگرافی های  کامل کننده تلفیق و یک تشخیص عملی حاصل شود (50). در این مطالعه به دلیل پاندمی کرونا و کاهش مراجعه بیماران در سال 1399، تصاویر پانورامیک آرشیو شده در سال 1398 مورد بررسی قرار گرفت.
نتیجه‌گیری
فراوانی یافته‌های تصادفی در مردان، افراد میانسال، فک پایین و سمت چپ بیشتر بود. با توجه به فراوانی یافته‌های تصادفی در کلیشه های رادیوگرافی پانورامیک به نظر می‌رسد این رادیوگرافی برای کشف بسیاری از ضایعات و آنومالی‌های دندانی در معاینۀ اولیۀ بیماران مفید می باشد. توصیه می‌گردد دندانپزشکان به‌جز موارد شکایت بیمار، کلیشه های رادیوگرافی را با دقت بیشتری جهت تشخیص یافته‌های تصادفی بررسی نمایند و در موارد لازم بیمار را به متخصص مربوطه ارجاع دهند یا مداخله درمانی مناسب را انجام دهند.
سپاس‌گزاری
این مطالعه منتج از پایان‌نامه دانشجویی مصوب در معاونت پژوهشی دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد به شماره 1054 می‌باشد.
حامی مالی: معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
تعارض در منافع:  ندارد.
 

References:
 
1-    Pekiner FN, Borahan MO, Gümrü B, Aytugar E. Rate of Incidental Findings of Pathology and Dental Anomalies in Paediatric Patients: A Radiographic Study. MUSbed 2011; 1(2): 112-16.
2-    Bayati S, Shams N, Dadollahi-Sarab M, Khosravi N, MK, Amiri F, et al. Rate of Incidental Findings of Pathology and Dental Anomalies in Pediatric Paediatrics Patients: A Radiographic Study. Jundishapur Sci Med J 2016;15(2): 139-46.
3-    White SC, Pharoah M. Oral Radiology: Principles and Interpretation. St Louis, Mo: Mosby Elsevier 2009: 448-52.
4-    MacDonald D, Yu W. Incidental Findings in a Consecutive Series of Digital Panoramic Radiographs. Imaging Sci Dent 2020; 50(1): 53-64.
5-    Nikbakhsh E. Study of Incidental Findings on Digital Panoramic Radiographs of Patients Referred to Maxillofacial Radiology Department of Mashhad Dental School [thesis]. Mashhad: Mashhad Universiy of Medical Science; 2016.
6-    Bekiroglu N, Mete S, Ozbay G, Yalcinkaya S, Kargul B. Evaluation of Panoramic Radiographs Taken from 1,056 Turkish Children. Nigerian J Clin Pract 2015; 18(1): 8-12.
7-    Torabi M, Haghani J, Sharif SN, Karimi-Afshar M. Are Panoramic Radiographies Requested by General Dentists in Kerman Based on FDA Recommendations? J Health Development 2016; 4(4): 296-305.
8-    Choi JW. Assessment of Panoramic Radiography as a National Oral Examination Tool: Review of the Literature. Imaging Science in Dentistry 2011; 41(1): 1-6.
9-    Malina-Altzinger J, Damerau G, Grätz KW, Stadlinger PD. Evaluation of the Maxillary Sinus in Panoramic Radiography—A Comparative Study. International Journal of Implant Dentistry 2015;1(1): 1-7.
10-    Goodarzi Pour D, Bashizade H, Talaeipour A, NajafiMotlagh A. Evaluation of the Accordance of Panoramic Radiography Ordering in Maxillofacial Radiology Department, School of Dentistry, Tehran University of Medical Sciences with FDA Guidelines in Scholar Year 2005-2006. J Dent Med 2007; 20(3): 220-6.
11-    Hernández G, Plaza SP, Cifuentes D, Villalobos LM, Ruiz LM. Incidental Findings in Pre-Orthodontic Treatment Radiographs. Int Dent J 2018; 68(5): 320-6.
12-    Kamran R. Evaluation of Relative Frequency in Distribution of Prevalence of Different Periapical Lesions in Sample Taken in the Department of Oral Pathology of Yazd Dental School from 2001-2017 [Thesis]. Yazd: Shahid Sadoughi Uneversity of Medical Science; 2017.
13-    Deyhimi P, Kazemzadeh F, Fanaie M. Evaluation and Comparison of Prevalence of Different Periapical Lesions in Patients Referring to the Department of Oral Pathology of Isfahan Dental School from 1988 to 2015. J Isfahan Dent Sch 2017; 13(3): 291-9.[Persian]
14-    Nascimento EHL, Gaêta-Araujo H, Andrade MFS, Freitas DQ. Prevalence of Technical Errors and Periapical Lesions in a Sample of Endodontically Treated Teeth: A CBCT Analysis. Clin Oral Investig 2018; 22(7): 2495-503.
15-    Bkhtiyari E. Jaw Intraosseous Lesions Biopsied Extracted from 1998 to 2010 in an Iranian Populaion [Thesis]. Hamedan: Hamedan University of Medical Sience; 2011.[Persian]
16-    Lin HP, Chen HM, Yu CH, Kuo RC, Kuo YS, Wang YP. Clinicopathological Study of 252 Jaw Bone Periapical Lesions from a Private Pathology Laboratory. J Formos Med Assoc 2010; 109(11): 810-18.
17-    NUR BG, Ok E, Altunsoy M, AĞLARCI OS, Colak M, GÜNGÖR E. Evaluation of Technical Quality and Periapical Health of Root-Filled Teeth by Using Cone-Beam CT. J Appl Oral Sci 2014; 22(6): 502-8.
18-    Yu SM, Stashenko P. Identification of Inflammatory Cells in Developing Rat Periapical Lesions. J Endod 1987; 13(11): 535-40.
19-    Motamedi MH. An Assessment of Maxillofacial Fractures: A 5-Year Study of 237 Patients. J Oral Maxillofac Surg 2003; 61(1): 61-4.
20-    Brasileiro BF, Passeri LA. Epidemiological Analysis of Maxillofacial Fractures in Brazil: a 5-Year Prospective Study. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2006; 102(1): 28-34.
21-    Al Ahmed HE, Jaber MA, Abu Fanas SH, Karas M. The Pattern of Maxillofacial Fractures in Sharjah, United Arab Emirates: A Review of 230 Cases. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2004; 98(2): 166-70.
22-    Bakardjiev A, Pechalova P. Maxillofacial Fractures in Southern Bulgaria - A Retrospective Study of 1706 Cases. J Craniomaxillofac Surg 2007; 35(3): 147-50.
23-    Chandra Shekar BR, Reddy C. A Five-Year Retrospective Statistical Analysis of Maxillofacial Injuries in Patients Admitted and Treated at Two Hospitals of Mysore City. Indian J Dent Res 2008; 19(4): 304-8.
24-    Gomes PP, Passeri LA, Barbosa JR. A 5-Year Retrospective Study of Zygomatico-Orbital Complex and Zygomatic Arch Fractures in Sao Paulo State, Brazil. J Oral Maxillofac Surg 2006; 64(1): 63-7.
25-    Kamulegeya A, Lakor F, Kabenge K. Oral Maxillofacial Fractures Seen at a Ugandan Tertiary Hospital: A Six-Month Prospective Study. Clinics (Sao Paulo) 2009; 64(9): 843-8.
26-    Ansari MH. Maxillofacial Fractures in Hamedan Province, Iran: A Retrospective Study (1987-2001). J Craniomaxillofac Surg 2004; 32(1): 28-34.
27-    Paes JV, de Sa Paes FL, Valiati R, de Oliveira MG, Pagnoncelli RM. Retrospective Study of Prevalence of Face Fractures in Southern Brazil. Indian J Dent Res 2012; 23(1): 80-6.
28-    Ugboko VI, Odusanya SA, Fagade OO. Maxillofacial Fractures in a Semi-Urban Nigerian Teaching Hospital. A Review of 442 Cases. Int J Oral Maxillofac Surg 1998; 27(4): 286-9.
29-    Matsui H, Yamasaki M, Nakata K, Amano K, Nakamura H. Expression of MMP‐8 and MMP‐13 in the Development of Periradicular Lesions. Int Endod J 2011; 44(8): 739-45.
30-    Dalili Z, Taramsari M, Kazemnezhad E, Behboudi H, Nemati S. A Comparison between Digital Panoramic View and Cone-Beam Computed Tomography (CBCT) Images in Diagnosis of Apical Radiolucent Lesions. J Mashad Dent Sch 2012; 36(4): 293-300.
31-    Kazemipoor M, Sabaghzadegan F, Ezoddini Ardakani F. Pattern of Endodontic Periapical Lesion Extension in Anterior Teeth: A CBCT Study in an Iranian Population. Iran Endod J 2018;14(4): 259-64.
32-    Yamasaki M, Kumazawa M, Kohsaka T, Nakamura H, Kameyama Y. Pulpal and Periapical Tissue Reactions after Experimental Pulpal Exposure in Rats. J Endod 1994; 20(1): 13-7.
33-    Stashenko P, Yu S. T Helper and T Suppressor Cell Reversal During the Development of Induced Rat Periapical Lesions. J Dent Res 1989; 68(5): 830-4.
34-    Javadi-Shalmani J. Comparison between Panoramic, Parallel Priapical and Bitewing for the Assisment of Alveolar Bone Loss [thesis]. Yazd: Shahid Sadoughi University of Medical Science; 2004.
35-    Bondemark L, Jeppsson M, Lindh-Ingildsen L, Rangne K. Incidental Findings of Pathology and Abnormality in Pretreatment Orthodontic Panoramic Radiographs. Angle Orthod 2006; 76(1): 98-102.
36-    Nelson SJ. Wheeler's Dental Anatomy, Physiology and Occlusion. 11th ed. St.Louis: Elsevier Health Sciences; 2019: 153.
37-    White SC, Pharoah MJ. Oral Radiology Principles and Interpretation. 8th ed. St.Louis: Elsevier Health Sciences; 2019: 464.
38-    Taherpoor-Sisakht R. An Invesigation of the Prevalence of Abnormal Finding with Impacted Teeth in Panoramic Radiography.[thesis]. Yazd: Shahid Sadoughi University of Medical Science; 2018.
39-    Saghravanian N, Mohtasham N, Talebmehr M. Ten-Year-Evaluation of Odontogenic Cysts and Tumors Related to the Impacted Teeth. Iran J Otorhinolaryngology 2007; 19(3): 143-50. [Persian]
40-    Vigneswaran A, Shilpa S. The Incidence of Cysts and Tumors Associated with Impacted Third Molars. J Pharm Bioallied Sci 2015; 7(Suppl 1): S251-54.
41-    Adelsperger J, Campbell JH, Coates DB, Summerlin D-J, Tomich CE. Early Soft Tissue Pathosis Associated with Impacted Third Molars without Pericoronal Radiolucency. Oral Surgery, Oral Medicine, Oral Pathology, Oral Radiology, and Endodontology 2000; 89(4): 402-6.
42-    Barbar Z. Prevalence of Dental Anomalies in Gilan Province in Panoramic Radiographies in 2014-2018.[thesis]. Gilan: Gilan University of Medical Science; 2019.
43-    Sohrabi Z. Prevalence of Dental Anomalies in Mazandaran Province in Panoramic Radiographies in 2014-2018. [thesis]. Mazandaran: Mazandaran University of Medical Science; 2018. [Persian]
44-    Kuzekanani M, Sadeghi MT. Prevalence and Distribution of Dilacerations in the Permanent Dentition of an Iranian Population. Eur J Anat 2019; 23(4): 273-7.
45-    Ranjitkar S, Taylor JA, Townsend GC. A Radiographic Assessment of the Prevalence of Pulp Stones in Australians. Aust Dent J 2002; 47(1): 36-40.
46-    al-Hadi Hamasha A, Darwazeh A. Prevalence of Pulp Stones in Jordanian Adults. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1998; 86(6): 730-2.
47-    Hekmatian E, Shokrgozar A, Maleki V. Assessment of Prevalence of Pulp Stones on Digital Panoramic Radiographs of Patients Referring to Isfahan Dental School in 2013. J Isfahan Dent Sch 2015; 11(2): 163-9.[Persian]
48-    Kazemizadeh Z, Zargarpoor R, Ahmadi Kohanali J. A Radiographic Assessment of the Prevalence of Pulp Stones in Patients Referred to Rafsanjan Faculty of Dentistry in 2008. Qom Univ Med Sci J 2011; 5(2): 28-33.[Persian]
49-    Javadzadeh AS, Mohtavipour ST, Dalili Z, Nemati S, Vosooghi Y, Pourhabibi Z. Prevalence of Pulp Stones in Radiographs of Patients, Referred to Guilan School of Dentistry in 2011. J Mashad Dent Scho 2014; 38(2): 99-106.[Persian]
50-    Rahrotaban S, Tofangchiha M, Barani karbasi F. Correlation between Radiographic and Histopathologic Findings in Distinction of Jaw Intraosseous Lesions. J Qazvin Univ Med Sci 2013;16(4): 97-101.