ماهنامه علمی پ‍ژوهشی

مقدمه
الکل و مشروبات الکلی یکی از چالش‌های امروز حوزه بهداشت و سلامت کشور است. با وجود آن که تولید، فروش و مصرف هر گونه مشروبات الکلی در کشور چه به‌صورت علنی و چه غیر‌علنی ممنوع و مجازات سختی برای عاملان و مصرف کنندگان آن مقرر شده است، اما همچنان شاهد نرخ فزاینده مصرف مشروبات الکلی در کشور هستیم و این موضوع، سبب مرگ و میر بسیاری از هموطنان در سال‌های اخیر شده است (1). نوشیدنی‌های الکلی مصرفی یا در منزل یا محل‌های بندی مجدد می‌شود و یا قاچاق و غیر قانونی توزیع می‌گردد. از طرف دیگر برای سال‌های متمادی چندین نوع الکل مانند اتانول بی‌رنگ (معروف به الکل پزشکی یا الکل سفید) یا الکل‌های رنگی (معروف به الکل صنعتی) در رنگ‌های مختلف وجود داشته است (2). مصرف الکل همراه با مجموعه‌ای از عوارض بهداشتی و ناهنجاری‌های اجتماعی می‌باشد که شامل سیروز کبدی، بیماری‌های روحی-روانی، انواع مختلف سرطان، پانکراتیت و آسیب به جنین در زنان باردار می‌باشد .مرور مطالعات انجام شده در جهان نشان می دهد حداقل 61 نوع مختلف آسیب، بیماری یا مرگ بهطور بالقوه مرتبط با مصرف الکل است (3). اپیدمی مسمومیت با متانول در سال‌های قبل در ایران و کشورهای دیگر گزارش شده است، به عنوان مثال در شیراز در سال 2004، 62 مورد مسمومیت با متانول گزارش شده که 11 مورد فوت ثبت شده است. در رفسنجان در سال 2013، 694 مورد مسمومیت با متانول که 6 مورد مرگ ثبت شده است. در کشور سودان سال 2011، 121 مورد مسمومیت با متانول و 20 مورد مرگ داشته‌اند (4). با افزایش مبتلایان به کووید-19 در ایران، استراتژی‌های مختلفی برای پیشگیری از این بیماری در نظر گرفته شد که از جمله آن‌ها، افزایش استفاده از محلول‌های ضدعفونی بر پایه الکل بود. در این میان باورهای غلطی همچون مصرف الکل که می‌تواند باعث پیشگیری از کووید-19 شود، در بین مردم عادی جامعه شکل گرفت (1). با توجه به افزایش متانول به شکل محلول‌های ضدعفونی و یا مشروبات الکلی تقلبی در جامعه شا‌هد موارد مسمومیت با متانول بودیم. در استان خوزستان در بازه زمانی اسفند 1398، 647 مورد مسمومیت با متانول گزارش شده است که از این میان 59 مورد گزارش شد. این درحالی بود که در همین بازه زمانی 359 مورد بیماری کووید-19 با 45 مورد مرگ دیده شد. در استان فارس در همین بازه زمانی 383 مورد مسمومیت با متانول گزارش شد که 61 مورد مرگ ثبت شد (4). در مطالعه حسنیان مقدم و همکاران که با هدف تعیین شیوع مسمومیت با متانول در سه ماه اول بعد از اپیدمی کووید-19 انجام گرفت. داده‌های مسمومیت با متانول بر اساس موارد بستری شده در بیمارستان‌ها و مرگ و میر از پایگاه‌های اطلاعاتی وزارت بهداشت و سازمان پزشکی قانونی استخراج شده بود. سوابق نشان داد 5876 مورد بستری مسمومیت با الکل در بیمارستان اتفاق افتاد که سه استان تهران، فارس و خوزستان از کل 31 استان اکثریت را تشکیل دادند (52/2%) و پنج برابر بیشتر از دومین شیوع متانول در تاریخ است که در لیبی در مارس 2013 ثبت شد و 1066 بیمار را تحت تاثیر قرار داد. از این تعداد 534 مورد مرگ قطعی ناشی از مسمومیت با متانول اعلام شده است که میزان مرگ و میر آن 9 درصد است. سازمان پزشکی قانونی ایران در این دوره زمانی 800 مورد مرگ را از کل مسمومیت‌های متانول گزارش کرده که شامل موارد بیمارستانی و خارج بیمارستانی است. به‌طور کلی نتایج، میزان مرگ و میر را در محدوده 14-9% برآورد می‌کند (5). در گزارشی که سازمان غذا و داروی آمریکا در تاریخ 6 مرداد 1399 منتشر کرده است در ارتباط با خطرات مسمومیت با متانول، در استفاده از محلول‌های ضدعفونی دست هشدار داده و به علائم و عوارض آن اشاره نموده است (6). مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌های آمریکا در تاریخ 15 تیرماه 1399 گزارشی منتشر کرده است که در آن 7 بیمار در مکزیک که به دنبال مصرف محلول‌های ضدعفونی دست دچار مسمومیت با متانول شده‌اند که از این تعداد 4 نفر فوت کرده و یک نفر نابینا شده است (7). مسئله افزایش شیوع مسمومیت با الکل و ترکیبات ضدعفونی کننده از اوایل اسفند ماه 98 در استان یزد نیز اتفاق افتاد و متعاقب دسترسی آسان به الکل، عده‌ای به تصور نقش پیشگیری‌کنندگی الکل اقدام به مصرف خوراکی آن کردند. به دلیل افزایش تقاضا در موج اول بیماری، افراد سودجو اقدام به عرضه مواد تقلبی و استفاده از مقادیر مختلف متانول به جای اتانول در محصولات خود نمودند که به‌دلیل عدم آشنایی مردم با روش‌های استفاده از الکل و ترکیبات ضدعفونی کننده عواقب متعددی همچون مسمومیت شدید، کوری و حتی مرگ به همراه داشت. به همین منظور مطالعه‌ای با هدف بررسی موارد مسمومیت با الکل در بیماران مراجعه‌کننده به بیمارستان‌های استان یزد در بازه زمانی ابتدای اسفند ماه تا نیمه اردیبهشت سال 1399 انجام گرفت.
روش بررسی
این مطالعه از نوع توصیفی- تحلیلی و به روش مقطعی بود که در بازه زمانی شیوع کووید-19 (‌ابتدای اسفند ماه 98 لغایت 15 اردیبهشت ماه 99‌) بر روی 101 نفر از بیماران مسمومیت با الکل که به بیمارستان‌های تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی استان یزد مراجعه کرده بودند، انجام گرفت. نمونه‌گیری به‌صورت سرشماری در فاصله زمانی مذکور انجام شد. ابزار مطالعه بر اساس پرسش‌نامه استاندارد اداره پدافند غیرعامل وزارت بهداشت که شامل 18 سوال و مرتبط با پرونده بیماران دچار مسمومیت با الکل در بیمارستان‌ها بود. متغیرهای مطالعه شامل مشخصات دموگرافیک بیماران (سن، جنس، وضعیت تاهل، تحصیلات، شغل)، نوع ماده مصرفی، نوع مواجهه، علت مواجهه، محل خرید، سابقه مصرف مواد مخدر، سابقه مصرف الکل، سابقه ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای و سرنوشت بیمار بود. معیار ورود به مطالعه، پرونده‌های بیماران با تشخیص مسمومیت با الکل و خروج از مطالعه پرونده‌های با داده‌های ناقص جهت تکمیل پرسش‌نامه بود که تعداد 42 پرونده از مطالعه خارج گردید. روش انجام کار به این صورت بود که پس از اخذ مجوز اخلاق از دانشگاه، طی مکاتبه و هماهنگی‌های به‌عمل آمده با مرکز پایش مراقبت‌های پزشکی سازمان اورژانس، آمار بیماران مسمومیت با الکل در بازه زمانی مشخص شده استخراج گردید. سپس به منظور دسترسی به پرونده کامل، مشخصات بیماران به بیمارستان‌های تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی ارسال گردید و پرونده‌های مذکور اخذ گردید. در پایان با استفاده از اطلاعات موجود در پرونده‌ها پرسش‌نامه استاندارد تکمیل گردید.
تجزیه و تحلیل داده‌ها
تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از روش‌های آمار توصیفی (فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار) و پس از بررسی نرمال بودن متغیرهای پیوسته توسط آزمون کلموگروف- اسمیرنوف در صورت نرمال بودن از آزمون تی- مستقل و در غیر این صورت از آزمون من-ویتنی استفاده شد. برای آزمون متغیرهای کیفی از آزمون کای‌اسکور یا دقیق فیشر نیز استفاده شد. داده‌های جمع‌آوری شده با نرم‌افزارSPSS version 16 آنالیز و سطح معناداری 0/05 در نظر گرفته شد.
ملاحظات اخلاقی
پروپوزال این تحقیق توسط کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد مورد تایید قرار گرفته است. (کد اخلاقIR.SSU.REC.1399.085 ).
نتایج
101 نفر از بیماران در اوایل همه‌گیری کووید-19 به علت مسمومیت با الکل به بیمارستان‌های تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی استان یزد مراجعه کرده بودند که میانگین سنی آن‌ها برابر 7/33± 26/07 سال به‌دست آمد و محدوده سنی آن‌ها نیز 15 و 53 سال بود. 88/1% از بیماران مرد بودند. بیشتر بیماران در گروه سنی 20 تا 29 سال با 51/5% بودند. 59 نفر (58/4%) مجرد و 43 نفر (42/6%) دارای مدرک تحصیلی دیپلم بودند. شغل اکثریت بیماران آزاد (69/3%) بیان شده بود (جدول1). بیشترین اعزام افرادی که دچار مسمومیت شده بودند به بیمارستان‌های شاه‌ولی یزد و شهید بهشتی تفت به ترتیب با 44 مورد (43/6%) و 23 مورد (22/8%) صورت گرفته بود. بیشترین نوع ماده مصرفی استفاده شده، الکل با 100 مورد (99%) بود و نوع مواجهه 100% بیماران مورد مطالعه به صورت خوراکی می‌باشد. 47/5% از بیماران استعمال الکل را به منظور کسب شادی و سرخوشی عنوان کردند. 88/1% از بیماران الکل مصرفی خود را از طریق دست‌فروشان تهیه کرده بودند (جدول2). از 101 بیمار مورد بررسی، 46/5% سابقه مصرف مواد مخدر، 51/5% سابقه مصرف الکل را داشتند. 13 نفر (12/9%) سابقه بیماری‌های زمینه‌ای را داشتند. با گذشت زمان از استعمال الکل، بروز علایم چشمی نیز کاهش یافته بود به عبارتی بیشترین فراوانی بروز علایم چشمی تا 12 ساعت اول پس از مصرف الکل بود. از نظر سرنوشت بیمار، اکثریت بیماران (59/4%) بهبودی بدون عارضه و 12/9% بهبودی با مشکل بینایی و 22/8% سایر موارد را داشتند. لازم به ذکر است سایر موارد شامل ترخیص با رضایت شخصی، ارجاع و اعزام به بیمارستان دیگر و بستری در بخش بود (جدول3). طبق نتیجه آزمون دقیق فیشر بین گروه سنی و جنسیت ارتباط معناداری وجود ندارد (0/799=P). میانگین سنی مردان و زنان به ترتیب برابر 7/59±26/28 و 4/96±24/50 سال به‌دست آمد که بر اساس آزمون ناپارامتری من- ویتنی بین آن‌ها تفاوت معناداری وجود نداشت (0/557=P). میانگین مقدار تخمینی الکل مصرفی برابر (192/97±) 273/07 سی‌سی به‌دست آمد و کمترین و بیشترین مقدار به ترتیب برابر 20 و 800 سی‌سی بود. بر اساس نتیجه همین آزمون میانگین مقدار تخمینی الکل مصرفی بین مردان و زنان تفاوت معناداری داشت (288/88 در مقابل 155/83، 0/027=P). آزمون دقیقی فیشر نشان داد که ارتباط معناداری بین سابقه ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای و سرنوشت بیمار وجود دارد (0/028=P). طبق نتیجه آزمون کای- اسکور، ارتباط معناداری بین سابقه مصرف الکل و علت مواجهه با الکل وجود دارد (0/002=P) (جدول4). نتایج آزمون دقیق فیشر نشان داد که بین متغیرهای علت مواجهه و گروه سنی (0/861=P)، علت مواجهه و تحصیلات (0/254=P) و علت مواجهه و شغل (0/344=P) ارتباط معناداری وجود نداشت. در حالیکه‌ بر اساس همین آزمون آماری بین شغل و تحصیلات بیماران ارتباط معناداری مشاهده شد (0/001>P).
 
جدول 1 : توزیع فراوانی متغیرهای دموگرافیک (جنسیت، گروه سنی، وضعیت تاهل، تحصیلات، شغل) در بیماران مسمومیت با الکل و ترکیبات ضدعفونی‌کننده در دوران اپیدمی کووید-19



جدول 2: توزیع فراوانی متغیرهای مورد بررسی مرتبط با ماده مصرفی (نوع ماده مصرفی، نوع مواجهه، علت مواجهه، محل خرید) در بیماران مسمومیت با الکل و ترکیبات ضدعفونی‌کننده در دوران اپیدمی کووید-19


جدول 3 : توزیع فراوانی متغیرهای مورد بررسی مرتبط با  بیمار (سابقه مصرف مواد مخدر، سابقه مصرف الکل، سابقه بیماری زمینه ای، مدت زمان مصرف الکل تا بروز علائم چشمی، سرنوشت بیمار) در بیماران مسمومیت با الکل و ترکیبات ضدعفونی کننده در دوران اپیدمی کووید-19


جدول4 : توزیع فراوانی (درصد) سابقه مصرف الکل بر حسب علت مواجهه در بیماران مسمومیت با الکل و ترکیبات ضدعفونی کننده در دوران اپیدمی کووید-19


بحث
با توجه به یافته‌های حاصل از این مطالعه بیشترین گروه سنی در مواجهه با مصرف الکل را گروه سنی20 تا 29 سال %51/5 تشکیل داده‌اند. نتایج مطالعه نیک‌فرجام و همکاران نیز نشان داد فراوانی نسبی مصرف الکل در میان افراد 18 تا 30 ساله 3 برابر بیشتر از افراد بالای 30 سال بود (8). بیشترین افراد با مسمومیت الکل، مردان بوده‌اند (88/1‌ درصد). در مطالعه اسماعیلی و همکاران نیز نتایج نشان داد اختلالات استفاده از الکل به‌طور قابل‌توجهی در مردان بیشتر از زنان با نسبت شانس  (OR) 13/3 شایع است. احتمالاً علت بالا بودن میزان مصرف در مردان، سهولت دسترسی به الکل بوده است (9). بیشترین افراد مصرف کننده الکل مجرد 59 نفر (58/4%) بوده‌اند که می‌تواند نشان دهنده این مسئله باشد که تعهد به خانواده می‌تواند عاملی برای عدم گرایش به این ماده باشد. نتایج مطالعه احمدی و همکاران نشان می‌دهد بین میزان کنترل و نظارت خانواده و گرایش افراد به مصرف مشروبات الکلی رابطه معنادار و معکوسی وجود دارد (10). 47/5% از بیماران استعمال الکل را به منظور کسب شادی و سرخوشی عنوان کردند. در نتایج مطالعه حق‌دوست و همکاران 90 درصد از مسمومین الکل، دلیل مصرف الکل را بیکاری و نداشتن سرگرمی ‌قلمداد کردند. بنابراین به نظر می‌رسد مواجهه بالا در جوانان می‌تواند به علت مسائلی مانند بیکاری، تفریح و سرگرمی باشد (11). 25 نفر (24/7%) اظهار کردند که برای جلوگیری از کرونا الکل مصرف کردند. در گزارشی که مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌های آمریکا در تاریخ 15 تیرماه 1399 منتشر کرده است 7 بیمار در مکزیک به‌دنبال مصرف محلول‌های ضدعفونی دست، دچار مسمومیت با متانول شده‌اند که از این تعداد 4 نفر فوت کرده و یک نفر نابینا شده است (7). با توجه به نتایج به دست آمده که نشان از عدم آگاهی مردم می‌باشد ضروری است که به عموم مردم آموزش داده شود که الکل از کووید-19 محافظت نمی‌کند، همانطور که از قبل توسط who اعلام شده است. سازمان ملل به درستی انتشار بین‌المللی " اخبار جعلی" مربوط به کووید-19 را تهدیدی برای جان انسان‌ها می‌داند، زیرا سیستم‌های مراقبت‌های بهداشتی باید با اطلاعات نادرست پزشکی از عموم مردم مقابله کنند (4). در مطالعه حاضر بیشترین تعداد مسمومین 89 نفر (88/1%) الکل مصرفی خود را از طریق دست‌فروشان تهیه نموده‌اند. در واقع از طریق واسطه‌ها و دوستان تهیه نموده و احتمالاً از اتانول یا متانول بودن آن آگاهی نداشته اند. در مطالعه احمدی و همکاران نتایج نشان داد دسترسی راحت و ارزان به مشروبات الکلی و گرایش به مصرف آن رابطه معنادار و مستقیمی وجود دارد (10). یکی از مواردی که می‌توان در زمینه مسمومیت با متانول در پاندمی کووید-19 به آن اشاره کرد، جایگزین شدن متانول به جای اتانول در محلول‌های ضدعفونی و در مشروبات الکلی است. با توجه به افزایش تقاضای اتانول و به‌دنبال آن بالا رفتن قیمت آن و مشروبات الکلی، جایگزین شدن متانول به خاطر قیمت پایین آن در محلول‌های ضدعفونی و مشروبات الکلی خود یک عامل اصلی می تواند باشد. بنابر گزارشات محلی در ایران، افراد سودجو با استفاده از هیپوکلرید سدیم و بی‌رنگ کردن الکل‌های صنعتی که یک جزء اصلی آن متانول است و فروش آن به عنوان اتانول در فروشگاه‌ها، به نظر می‌رسد در این اپیدمی مسمومیت با متانول نقش داشته‌اند (4).
نتیجه‌گیری
با توجه به نتایج مطالعه، می‌توان نتیجه‌گیری کرد  تقاضای نوشیدنی‌های الکلی در کشور وجود دارد و قانون‌گذاران باید به نوعی مسئولیت این امر را به عهده بگیرند. مهم‌ترین اقدام، آموزش و آگاه‌سازی خانواده‌ها در ارتباط با خطرات مسمومیت با الکل و عوارض ماندگار و مرگ و میر آن و هم‌چنین رفع باور غلط مبنی بر موثر بودن الکل خوراکی در پیشگیری و درمان کووید-19 و توجه بیشتر مسئولین به سلامت مردم و برنامه‌ریزی استراتژیک برای جلوگیری از شیوع متانول می‌باشد که در این راستا استفاده از پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های آموزش و پرورش‌، دانشگاه‌ها‌، روحانیون، ائمه جمعه و جماعات و به‌ویژه رسانه‌های گروهی حقیقی و مجازی بسیار تعیین‌کننده و اثر بخش خواهد بود.
سپاس‌گزاری
این مطالعه ماحصل طرح تحقیقاتی مصوب دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی (‌مرکز تحقیقات پیشگیری از حوادث و مقابله با بحران‌ها). در پایان از حمایت همه‌ جانبه مسئولین سازمان اورژانس یزد که در تدوین مقاله ما را یاری نموده‌اند تشکر به ‌عمل می‌آید.
حامی مالی: ندارد.
تعارض در منافع: وجود ندارد.

References:
 
1-    Shokoohi M, Nasiri N, Sharifi H, Baral S, Stranges S. A Syndemic of COVID-19 and Methanol Poisoning in Iran: Time for Iran to Consider Alcohol Use as a Public Health Challenge Alcohol 2020; 87: 25-7.
2-    Delirrad M, Mohammadi AB. New Methanol Poisoning Outbreaks in Iran Following COVID-19 Pandemic. Alcohol and Alcoholism 2021.
3-    Rehm J, Kailasapillai S, Larsen E,  Rehm M , Samokhvalov A ,  Shield K ,  et al. A Systematic Review of the Epidemiology of Unrecorded Alcohol Consumption and the Chemical Composition of Unrecorded Alcohol. Addiction 2014; 109(6): 880-93.
4-    Ghoochani Khorasani A, Shirzad H. Differentiation of Coronavirus Disease-19 (COVID-19) from Methanol Poisoning During the COVID-19 Pandemic. J Police Med 2020; 9(4): 181-4.
5-    Hassanian-Moghaddam H, Zamani N, Kolahi AA, Mcdonald R, Hovda KE. Double Trouble: Methanol Outbreak in the Wake of the COVID-19 Pandemic in Iran-A Cross-Sectional Assessment. Crit Care 2020; 24(1): 1-3.
6-    Coronavirus (COVID-19) Update: FDA Reiterates Warning About Dangerous Alcohol-Based Hand Sanitizers Containing Methanol, Takes Additional Action to Address Concerning Products. 2020. Available At: https:// www.fda.gov/ news-events/ press-announcements/coronavirus-covid-19-update-fda-reiterates-warning-about-dangerous-alcohol-based-hand-sanitizers. Accessed July 27, 2020.
7-    Serious Adverse Health Events Associated with Methanol-based Hand Sanitizers. 2020. Available At:  www.emergency.cdc.gov/ han/ 2020/ han00434.asp. Accessed July 5, 2020.  
8-    Nikfarjam, A, Hajimaghsoudi S, Rastegari A, Haghdoost AA, Nasehi AA, Memaryan N, et al. The Frequency of Alcohol Use in Iranian Urban Population: The Results of A National Network Scale Up Survey. Int J Health Policy Manag 2017; 6(2): 97-102.
9-    Esmaeili M, Rahimi-Movaghar A, Sharifi V, Hajebi A, Mojtabai R, Radgoodarzi R, et al. Alcohol Use Disorders in Iran: Prevalence, Symptoms, Correlates, and Comorbidity. Drug and Alcohol Dependence 2017; 176: 48-54.
10-    Ahmadi Y, Khaledian M, Sheikh Zakariyayi V. The Effect of Socio-Cultural Factors on the Tendency for Consuming Alcoholic Beverages among Young People in Kurdistan Scientific. J Law Enforcement Research, Amin University of Law Enforcement Sciences 2016; 18(4): 81-102. (Persian)
11-    Haghdoost A, Emami M, Ismaili M, Saberinia A, Nejad Ghaderi M, Mehr Al-Hassani M. Analyze the Situation and Causes of Alcohol (Case Study All Making Alcohol Poisoning in Rafsanjan.     JRUMS 2015; 13(10): 991-1006. (Persian)